Afghanistan: Mồ chôn của những đế chế TS Nguyễn Phương Mai ĐH Khoa học Ứng dụng Amsterdam |
Chụp
lại h́nh ảnh, Bé
10 tuổi ly tán cùng hàng ngàn gia đ́nh tới Kabul khi
Taliban chiếm giữ các thành phố Vào thời kỳ mùa xuân Ả Rập, tôi dành
gần trọn một năm sống ở Trung Đông
để t́m hiểu về Hồi giáo. Tôi đă
gặp những tín đồ cực đoan, nh́n tự
do văn minh phương Tây hay giáo dục cho phụ
nữ như những điều tội lỗi.
Thậm chí có người coi việc nói chuyện
trực tiếp với một cô gái như tôi là điều
cấm kị, khiến tôi phải hứa sẽ choàng
khăn kín đầu. Vừa sợ vừa ṭ ṃ, tôi không
nén nổi sự ham muốn được lặn sâu hơn
vào mê cung tâm lư của những con người này.
Đó chính là lư do sau khi xuất bản cuốn "Con
Đường Hồi Giáo", tôi đă hứa
với độc giả cuốn sách tiếp theo sẽ
có tên là: "Đi T́m Taliban". Taliban
là ai? Pakistan và Afghanistan tuy chia cắt về ranh
giới, nhưng ở cả hai bên đường biên
là lănh thổ sinh sống của người sắc
tộc Pashtun. Không ǵ có thể chia cắt người
Pashtun, và không ǵ có thể đánh bại ư chí
quật cường cũng như ḷng trung thành với
đồng loại của người Pashtun. Chính v́
thế, khi Liên Xô xâm chiếm Afghanistan để
bảo vệ chính quyền cộng sản bù nh́n,
những người Pashtun trở thành những
chiến binh mănh liệt nhất. Bên cạnh họ, trên
khắp lănh thổ Afghanistan và Pakistan, hàng trăm nhóm vũ
trang được Mỹ hỗ trợ để
chống lại kẻ thù chung: những người
"cộng sản vô đạo". Khi Liên Xô và chính quyền bù nh́n thua trận và
Mỹ buông tay, các nhóm quyền lực này quay sang tranh
giành lẫn nhau và đẩy Afghan rơi vào nội
chiến. Một trong những nhóm quyền lực này h́nh
thành Taliban (có nghĩa là người đi học hay
sinh viên). Nhóm khởi đầu với 50 sinh viên người
Afghan đang tị nạn tại Pakistan với tham
vọng thiết lập lại trật tự dựa trên
sự nghiêm khắc của tôn giáo. Hành động
đầu tiên của họ là giải cứu 2 bé gái
bị quan chức địa phương gọt đầu
hăm hiếp và một bé trai bị đe dọa cưỡng
bức. Taliban bắt kẻ có tội đền tội
theo luật Hồi giáo. Trong bối cảnh các nhóm
quyền lực bắn giết lẫn nhau, nhiều người
thấy vui mừng khi Taliban phần nào đem lại
sự ổn định và công bằng. Tuy nhiên, mặt trái của ổn định và
công bằng là là cực đoan và tàn khốc. Chính
quyền ngắn ngủi của Taliban khiến cả
thế giới rùng ḿnh. Ăn cắp sẽ bị
chặt tay. Tội ngoại t́nh bị ném đá đến
chết. Âm nhạc, múa hát và giải trí bị cấm
hoàn toàn. Đàn ông buộc phải để râu,
phụ nữ ra đường buộc phải che
hết cả mặt mũi, chỉ được nh́n
qua một lớp vải đan thưa. Có những cô gái
bị bắt quả tang đi cùng đàn ông không
phải người nhà bị đánh cả trăm roi.
Phụ nữ chỉ có quyền được làm
việc trong bệnh viện, điều này khiến hàng
triệu trẻ em gái không được đến trường
và hàng trăm trường học phải đóng
cửa.
Chụp
lại h́nh ảnh, Vào
ngày 15/8 th́ Sân bay Quốc tế Kabul là "nơi duy
nhất" để rời khỏi đất nước. Tại
sao Mỹ can thiệp? Sau khi thất bại trong cuộc chiến
tại Việt Nam, Mỹ và Liên Xô tiếp tục
chiến tranh lạnh bằng những cuộc chiến
uỷ nhiệm trên lănh thổ của nước khác.
Mục tiêu của Mỹ không ǵ hơn là trả thù Liên
Xô và lấy lại thể diện sau khi phải rút quân
khỏi Việt Nam. Chính v́ thế, họ cung cấp vũ
khí cho các nhóm quân du kích Afghan mà không hề tính toán
đến kế hoạch dài hơi sau khi Liên Xô thua
trận. Khi những người lính cuối cùng
của Liên Xô rời bỏ chiến trường cũng
là lúc Mỹ buông bỏ Afghanistan trong t́nh trạng
những nhóm du kích thắng trận quay ra cắn xé
lẫn nhau. Không phải nội chiến, cũng không
phải sự tàn bạo của Taliban khiến Mỹ
quay lại nơi đây, mà chính là sự kiện Tháp
Đôi bị đánh bom cảm tử. Trùm khủng
bố Al-Qaeda chính là do Taliban cưu mang. Khi Taliban từ
chối giao nộp Bin Laden, Mỹ tiến quân vào
Afghanistan nhưng không bắt được trùm
khủng bố. Hắn ta chạy sang Pakistan - đất
nước vốn là đồng minh của Mỹ.
Chụp
lại h́nh ảnh, Số
người thiệt mạng tại Afghanistan từ 2001
- 2021. Đen là lính Mỹ và quân đồng minh, xanh lá
là quân đội, cảnh sát Afghanistan, xanh lam là dân thường,
và đỏ là các tay súng Taliban Kể từ thời điểm đó, các nhóm
tàn quân Taliban ở cả hai bên biên giới dần
dần gượng dậy, sống dai dẳng, dùng bom
cảm tử để phá hoại kế hoạch tái
thiết Afghanistan của Mỹ và đồng minh. Hai mươi
năm trôi qua, hàng ngh́n tỷ đô la đă đổ
vào đây, hơn 3,500 binh sĩ đồng minh đă hy
sinh, 64.000 binh sĩ Afghan bỏ mạng cùng hàng trăm
ngàn dân thường. Tại
sao Taliban vẫn được ủng hộ? Lời hứa về cuốn sách tiếp theo
của tôi được đưa ra khi Taliban đă
bị đánh bại. Gương mặt của nữ
thần chiến thắng có tên là Malala - cô bé Pakistan 15
tuổi - nhà hoạt động chính trị bảo
vệ quyền được đi học bị Taliban
ám sát hụt và bị thương nặng ở đầu.
Với giải Nobel Ḥa B́nh, từ cơi chết trở
về, cô gái nhỏ đầu trùm chiếc khăn tôn
giáo màu đen xuất hiện trước toàn thế
giới, tiếng Anh không tỳ vết nói đĩnh
đạc như một chính trị gia: "Với
một cuốn sách và một cây viết, một bé gái
sẽ làm đổi thay thế giới". Hệt như bao người khác, tôi tan
chảy v́ Malala và căm ghét Taliban. Sự yêu ghét rơ ràng
ấy chỉ bị đập tan tác cho đến khi
chính bản thân tôi đặt chân đến Pakistan.
Chụp
lại h́nh ảnh, Các
chiến binh Taliban ở Balkh Gia đ́nh cưu mang tôi ở Islamabad là một
tổ ấm 5 người với ông bố là giáo sư
giảng dạy tại một trường ĐH
nhỏ. Tối hôm ấy từ trong pḥng ḿnh, tôi nghe
thấy cô con gái 20 tuổi vừa đi học về
khóc nức nở. Cậu em trai đi đón chị
từ bến xe trên đường về bị
một nhóm cướp chặn đường dí súng vào
đầu để trấn lột. Gia đ́nh đă báo
cảnh sát nhưng tất cả khẳng định
rằng cảnh sát biết rất rơ tụi cướp
là ai nhưng sẵn sàng làm ngơ. Bên bàn ăn, đôi
mắt cậu bé mới 17 tuổi rực lên sự
uất ức, căm phẫn và bất lực. Người
bố thở dài: "Chính quyền tham nhũng,
thối nát. Nếu phải chọn giữa Taliban và cái
chính quyền tồi tệ này, tôi chọn Taliban. Ít
nhất với Taliban, chúng tôi có thể đ̣i lại
sự công bằng". Tại những vùng bị tái chiếm đóng
và quân chính phủ thua chạy, Taliban tuyên bố họ
đă thay đổi không c̣n cực đoan như trước.
Ví dụ, các bé gái giờ đă được đi
học dù những lớp học chỉ dạy kinh
Quran. Cộng với sức mạnh của tôn giáo,
Taliban với khuôn mặt của những kẻ ngoan
đạo từ chỗ là kẻ thua trận dần
dần trở thành một lực lượng chính
trị không thể bị tiêu diệt mà buộc
phải coi như một đối tác trên bàn đàm
phán. Tại sao? V́ những câu chuyện như đă
xảy ra với gia đ́nh cưu mang tôi ở Pakistan:
Khi tội ác đă rơ rành rành và quan chức địa
phương đứng khoanh tay, Taliban dường như
là kẻ cuối cùng có thể đ̣i lại chân lư,
mặc dù việc chọn Taliban đồng nghĩa
với lựa chọn một nhà tù. Cuối cùng, trong cơn
uất ức, tức nước không vỡ được
bờ, khát khao trả thù đă mạnh hơn sự
đe dọa mất tự do.
Chụp
lại h́nh ảnh, Cuộc
xung đột Afghanistan đă trở thành cuộc
chiến dài nhất của Mỹ Afghanistan:
Mồ chôn của những đế chế Vào thế kỷ thứ 19, Afghanistan là
một vùng đất hiểm trở với hơn
20.000 cộng đồng làng xă nhỏ lẻ sống tách
biệt nhau như những vương quốc tư hon. Cái
vùng đất bao la, nghèo đói, không tài nguyên, không
cửa biển ấy nằm giữa Liên Xô và Ấn
Độ - khi đó là thuộc địa của Anh.
Cả Anh và Liên Xô đều lo lắng kẻ kia
sẽ dùng Afghanistan làm bàn đạp để tấn
công. Nỗi sợ hăi ấy khiến Anh đem quân vào
Afghanistan và sau hai cuộc chiến, phải rút lui
với thảm bại. Vào thế kỷ 20, Afghanistan và trở thành
mồ chôn của đế chế thứ hai: Liên Xô.
Những người cộng sản v́ quá lo sợ chính
quyền thân cộng tại Afghanistan bị suy yếu
đă đem quân vào đây sau một cuộc chính
biến. Từ vị thế của kẻ giật dây,
Liên Xô trở thành kẻ xâm lược vô đạo
trong con mắt những nhóm du kích mujahideen. Người Liên Xô không hề biết sự
thật về cuộc chiến đă lấy đi 15.000
sinh mạng chiến binh Xô Viết. Khi một nhà báo Liên
Xô sang Afghanistan viết bài, ông chỉ được
chụp những bức ảnh đẹp đẽ
thanh b́nh trong khi cách đó 20 mét là máu đổ. Nh́n
những chiếc ḥm chồng chất lên nhau, ông
được cho biết đó là nơi chứa
"những khối thịt đă không dùng được
nữa". Quan tài của binh sĩ tử trận
được hàn kín và chở về cho gia đ́nh
của họ trong bí mật. Vào thế kỷ 21, như chúng ta đang
chứng kiến trong những ngày qua, Mỹ và đồng
minh hối hả rút quân trong khi Taliban theo thế
chẻ tre lần lượt chiếm cứ từng thành
phố, đẩy hàng trăm ngh́n người dân
hoảng loạn chạy trốn, tạo ra một cơn
khủng hoảng tị nạn lớn lên tính theo
giờ. Afghanistan lại một lần nữa trở thành
nơi các đế chế đem quân tới trong hiên
ngang và thoát thân trong màu cờ chiến bại. Nhiều nhà b́nh luận cho rằng Trung Quốc
sẽ thế chân và trở thành đế chế
thứ tư thử sức với mảnh đất
khắc nghiệt này. Giàu có, khôn khéo, thực dụng,
và cùng tư tưởng độc tài, liệu Trung
Quốc có khiến Taliban bỏ qua việc quốc gia này
cũng là những người "cộng sản vô
đạo" và có lịch sử không mấy nhân
từ với người Hồi giáo ở Uighur? PGS.TS Nguyễn Phương
Mai làm việc tại ĐH Khoa học Ứng dụng
Amsterdam, Hà Lan, với chuyên môn quản trị đa văn
hoá kết hợp với kiến thức thần kinh năo
bộ (neuroscience). Bài viết thể hiện quan điểm
riêng của tác giả. |