Tại Sao Việc Xây Dựng Quốc Gia
Tại Afghanistan Thất Bại? Daron
Acemoglu |
Mặc
dù rơ ràng là Hoa Kỳ có thể điều hành công
việc ra khỏi Afghanistan tốt đẹp hơn, nhưng
thảm kịch xảy ra vào tháng này đă kéo dài trong
20 năm. Ngay từ đầu, Mỹ và các đồng
minh đă chấp nhận - và không bao giờ xem lại
- một chiến lược xây dựng nhà nước
từ trên xuống dưới luôn được xem là
thất bại như do định mệnh đă an
bài. Hoa
Kỳ đă xâm chiếm Afghanistan 20 năm trước
với hy vọng tái thiết đất nước, nay
đă trở thành một tai họa cho thế giới và
chính người dân của họ. Trước đợt
tăng quân năm 2009, Tướng Stanley McChrystal
giải thích, mục tiêu là “chính phủ Afghanistan
kiểm soát toàn vẹn lănh thổ để hỗ
trợ ổn định khu vực và ngăn chặn
việc sử dụng này cho chủ nghĩa khủng
bố quốc tế.“ Hiện
nay, với việc thiệt mạng hơn 100.000 và
thất thoát khoảng 2 ngh́n tỷ đô la, tất
cả nước Mỹ phải thể hiện cho
nỗ lực của ḿnh là cảnh của một
cuộc tranh giành tuyệt vọng để chạy ra
khỏi đất nước trong tháng này - một
sự sụp đổ nhục nhă gợi nhớ đến
sự sụp đổ của Sài G̣n năm 1975. Điều
sai lầm ǵ đă xảy ra ? Tất
nhiên, Afghanistan cần một nhà nước vận hành.
Nhưng giả định rằng một nhà nước
có thể bị áp đặt từ bên trên
bởi các lực lượng nước ngoài đă không
đúng chỗ. Như James Robinson và tôi lập
luận trong cuốn sách năm 2019 The
Narrow Corridor, cách này vô nghĩa khi khởi
điểm của bạn là một xă hội không
đồng nhất sâu xa, được tổ chức
với các phong tục và chuẩn mực địa phương,
nơi các thể chế nhà nước từ lâu
đă vắng bóng hoặc bị suy giảm. Đúng
vậy, phương pháp xây dựng nhà nước
từ trên xuống dưới đă có hiệu
quả trong một số trường hợp
(chẳng hạn như triều đại nhà
Tần ở Trung Quốc hoặc Đế chế Ottoman).
Nhưng hầu hết các quốc gia đă được
xây dựng không phải bằng vũ lực mà
bằng sự thỏa hiệp và hợp tác.
Việc tập trung quyền lực thành công dưới
các thể chế nhà nước thường
bao gồm sự đồng thuận và hợp tác
của những người chịu sự điều
chỉnh đó. Trong mô h́nh này, nhà nước không áp
đặt lên một xă hội trái với mong muốn
của xă hội ; thay vào đó, các thể chế nhà
nước xây dựng tính hợp pháp bằng cách
đảm bảo một mức độ nhất
định trong sự ủng hộ của
mọi người. Điều
này không có nghĩa là Mỹ lẽ ra phải làm
việc với Taliban. Nhưng có nghĩa là, Mỹ đáng
lẽ ra phải làm việc chặt chẽ hơn
với các phe nhóm địa phương khác nhau, thay v́
đổ nguồn lực vào chế độ tham
nhũng, không đại diện cho dân của tổng
thống đầu tiên của Afghanistan trong thời
hậu Taliban, Hamid Karzai (và những người anh em
của ông ta). Ashraf Ghani, tổng thống Afghanistan
được Mỹ hậu thuẫn đă chạy
sang Các Tiểu vương quốc Ả Rập
Thống nhất trong tuần này, là đồng tác
giả của một cuốn sách vào năm 2009 ghi
lại cách chiến lược này đă thúc đẩy
tham nhũng và không đạt được mục
đích đă nêu. Tuy nhiên, khi đă nắm quyền,
Ghani vẫn tiếp tục con đường tương
tự. T́nh
h́nh mà Mỹ phải đối mặt ở Afghanistan
thậm chí c̣n tồi tệ hơn là điển h́nh
cho giới xây dựng quốc gia đầy tham
vọng. Ngay từ đầu, người dân
Afghanistan đă coi sự hiện diện của Hoa
Kỳ như một việc điều hành do nước
ngoài nhằm làm suy yếu xă hội của họ.
Đó không phải là một việc thương
thảo mà họ muốn. Điều
ǵ xảy ra khi các nỗ lực xây dựng nhà nước
từ trên xuống dưới đang tiến hành
ngược lại nguyện vọng của xă hội? Ở nhiều
nơi, lựa chọn hấp dẫn duy nhất là là t́nh
trạng thúc thủ. Đôi khi, điều này giống
như h́nh thức của một cuộc tháo
chạy, như James C.Scott tŕnh bày trong cuốn The
Art of Not Being Governed, nghiên cứu của ông
về người Zomia ở Đông Nam Á.
Hoặc nó có thể có nghĩa là, cùng sống chung
mà không hợp tác, như trường hợp
của người Scotland ở Anh hoặc người
Catalonia ở Tây Ban Nha. Nhưng trong một tinh
thần quyết liệt cho độc lập, được
trang bị vũ khí tốt với truyền
thống lâu đời của mối thù theo huyết
thống và lịch sử gần đây của
nội chiến, th́ phản ứng dễ xảy
ra hơn là xung đột bằng bạo lực. Có
lẽ mọi chuyện có thể diễn ra khác
nếu Cơ quan T́nh báo Liên ngành của Pakistan không
hỗ trợ Taliban khi lực lượng này
bị đánh bại về mặt quân sự,
nếu các cuộc tấn công bằng máy bay không người
lái của NATO không khiến người dân xa lánh hơn
nữa và nếu giới tinh hoa Afghanistan được
Mỹ hậu thuẫn không tham nhũng một cách
quá mức. Nhưng các quân bài đă được
xếp chồng lên nhau để chống lại
chiến lược của Mỹ lo ưu tiên
cho nhà nước. Và
thực tế là việc các nhà lănh đạo Hoa
Kỳ lẽ ra nên biết rơ hơn. Như trong
tài liệu của Melissa Dell và Pablo Querubín, Mỹ đă
áp dụng một chiến lược từ trên
xuống dưới tương tự ở Việt
Nam, và chiến lược này đă phản tác
dụng một cách ngoạn mục. Những nơi
bị ném bom để đàn áp Việt
Cộng càng trở thành chỗ dựa cho phong trào
kháng chiền chống Mỹ. Điều
đáng nói hơn nữa là kinh nghiệm gần đây
của quân đội Mỹ ở Iraq. Như nghiên
cứu của Eli Berman, Jacob Shapiro và Joseph Felter cho
thấy, nhiều “trỗi dậy“ hoạt động
tốt hơn khi người Mỹ cố gắng
thu phục nhân tâm bằng cách tăng cường
sự hỗ trợ của các phe nhóm địa
phương. Tương tự như vậy,
nghiên cứu của tôi với Ali Cheema, Asim Khwaja và James
Robinson phát hiện rằng ở vùng nông thôn
Pakistan, mọi người quay sang các tổ chức
phi nhà nước khi họ nghĩ rằng các
thể chế nhà nước không hiệu
quả và xa lạ với họ. Không
có điều nào trong số này có nghĩa là
việc thúc thủ không thể được làm
tốt hơn. Nhưng sau 20 năm trong các nỗ lực
sai lầm, Mỹ đă thất bại trong hai
mục tiêu rút khỏi Afghanistan và bỏ lại
một xă hội ổn định, trọng pháp. Kết
quả là một thảm kịch vô cùng to lớn
cho nhân loại. Ngay cả khi Taliban không đảo
ngược lại các hoạt động tồi
tệ nhất, nam giới và đặc biệt là
nữ giới tại Afghanistan sẽ phải
trả giá đắt cho những thất bại
của Mỹ trong những năm và nhiều
thập kỷ sắp tới. *** |