Chân
dung người lính Việt Nam trong Thế Chiến I
(1914-1918)
Thu Hằng |
Đội
bóng của lính Đông Dương trong Thế Chiến
I (1914-1918).Carte postale Lính
Đông Dương, đặc biệt là người
Việt, thường được nhắc đến
là chiến đấu cùng quân đội Pháp trong
Thế Chiến II. Nhưng rất nhiều người
Đông Dương đă có mặt trên chiến trường
châu Âu trong Thế Chiến I (1914-1918). Thậm chí, họ c̣n đông hơn
cả số lượng lính Đông Dương trong
Thế Chiến II do trong giai đoạn này, Pháp kư
thỏa thuận định chiến với quân Đức
nên phần lớn số lính Đông Dương
được dự kiến gửi sang chiến trường
châu Âu đă không đi được hoặc bị
gửi về nước. Trong giai đoạn Thế Chiến II,
theo dự kiến có khoảng 75.000 lính thợ và lính
tập Đông Dương được gửi sang Pháp
nhưng cuối cùng chỉ c̣n 25.000 người. Con
số này thấp hơn 1/4 so với con số hơn
93.000 người Đông Dương được
đưa sang Pháp trong giai đoạn Thế Chiến I
(1914-1918), trong đó gần một nửa là lính
chiến đấu trực tiếp trên chiến trường. Công lao của người lính Đông
Đương được ghi công tại Vườn
Nông Học Nhiệt Đới Paris (Jardin d’Agronomie
Tropicale de Paris). Ngoài ra, c̣n có sáu công tŕnh Kư Ức
Đông Dương (Souvenir Indochinois), c̣n gọi là «
tượng người lính An Nam chiến thắng »
(Soldat annamite victorieux), được dựng ở
Marseille, Aix-en-Provence, Montpellier, Tarbes, Bergerac và Toulouse. Nhân kỷ niệm 100 năm kết thúc
Chiến Tranh Thế Giới thứ nhất, RFI tiếng
Việt đặt câu hỏi với sử gia Pierre
Brocheux về những người lính Đông Dương,
đặc biệt là lính Việt Nam, đă sát cánh cùng
quân đội Pháp trên chiến trường châu Âu.
Hoàng đế Bảo Đại khánh thành khu nhà
dành cho lính Đông Dương trong bệnh viện
Val-de-Grâce, Paris, ngày 09/03/1927.BNF/Agence Rol RFI
: Thưa sử gia Pierre Brocheux, lính Việt Nam tham gia vào
Chiến Tranh Thế Giới thứ nhất, sát cánh
với quân đội Pháp. Họ được
đưa đến những mặt trận nào ở
châu Âu ? Pierre
Brocheux : Phía bộ tham mưu
Pháp có một định kiến về lính Việt
Nam. Thậm chí ban đầu, họ c̣n không muốn
đưa lính Việt Nam sang Pháp v́ sợ người
Việt không chịu được giá lạnh vào mùa
đông, hoặc sợ họ ngại đạn lửa
trên tuyến đầu, không xông pha ngoài mặt
trận. Lính Đông Dương c̣n bị so sánh
với người Sénégal, được gọi là «
lực lượng đen », gồm hơn 200.000 người. Cuối
cùng, sau khi chấp nhận lính Đông Dương vào năm
1915, rất nhiều người trong số này lại
không được đưa ra tiền tuyến,
thậm chí c̣n không có mặt trên chiến trường.
Nhưng điều này không ngăn cản họ đóng
góp trong chiến tranh. V́ có khoảng 8.000 người
trong số họ được tuyển làm lái xe
tải chở đạn dược, cung cấp đạn
dược cho chiến trường. Ngoài ra, họ c̣n
lái xe cứu thương và cũng xuất hiện trên
tuyến đầu để t́m người bị thương. Rất
nhiều lính thợ Việt Nam cũng được
đưa sang Pháp v́ công nhân Pháp được điều
động ra chiến trường. V́ vậy, phụ
nữ phải tham gia vào sản xuất công nghiệp
chiến tranh và được lao động Việt
Nam hỗ trợ, từ đó mà xuất hiện từ
« lính thợ ». Lính thợ cũng được
tổ chức thành trung đoàn, đại đội…
và mặc đồng phục như những quân nhân
thực thụ. Nhưng phần lớn số họ làm
việc trong các nhà máy ở hậu phương. Tóm
lại, phần lớn là lính thợ, nhưng cũng có
rất nhiều lính chiến đấu trên chiến trường.
Thậm chí, có người nói là nhiều quân nhân
Việt Nam đă hy sinh trong trận đánh lớn
Verdun, nhưng xác của lính Việt tử trận
bị vùi cùng lính Bắc Phi. V́ thế mà sau này đóng
góp của họ họ bị lu mờ. RFI
: Ngoài ra lính Đông Dương c̣n được
điều tới chiến trường nào khác không ? Pierre
Brocheux : Nhiều lính
Đông Dương có mặt trong các đơn vị
chiến đấu không chỉ ở Pháp, mà sau đó,
họ c̣n được cử sang các nước vùng
Balkan để chiến đấu chống quân Bulgari,
đồng minh của Đức, và chống lực lượng
Bônsêvic vào năm 1917, lúc diễn ra Cách Mạng Bônsêvic
Nga lan sang vùng Trung Âu và Balkan. Ngoài
ra, lính Đông Dương c̣n được điều
đến chống người Druze gốc Ả
Rập theo đạo Hồi sống ở phía bắc
Syria-Liban - người Druze không được người
theo đạo Hồi khác coi trọng. Pháp được
ủy quyền quản lư Liban và Syria, cùng lúc với
việc Anh Quốc được quản lư Palestine,
Jordani, có nghĩa là Pháp-Anh chia sẻ việc cai
quản một phần đế chế Ottoman ngày trước.
Người Druze nổi dậy vào khoảng năm 1925
khi các đội quân Pháp đến Trung Đông, mà người
ta vẫn gọi là « Cuộc nổi dậy của người
Druze », kéo dài khoảng 2-3 năm. Và lính Đông Dương
được cử đến đây để
chống người Druze. Trên
mặt trận Balkan, tất cả sĩ quan Pháp đều
đánh giá lính Đông Dương là những người
lính giỏi, làm tốt nhiệm vụ được
giao. Lời đánh giá này được tướng
Weygand, chỉ huy trưởng quân đội Pháp trong
những năm 1939-1940, viết trong cuốn sách về Lịch
sử quân đội Pháp (Histoire de l’armée français,
1938), trong đó có một phần nói về Quân đội
thuộc địa (L’armée coloniale) và dành một chương
cho lính Đông Dương. Ông đánh giá họ là
những người lính tuyệt vời nếu họ
được chỉ huy tốt. Lính
Bắc Kỳ cũng được điều đến
Maroc để trấn áp cuộc nổi dậy ở vùng
Rif (miền Bắc Maroc). Ngoài ra, họ c̣n được
gửi đến Vladivostok (miền Viễn Đông Nga).
Khi cuộc Cách Mạng Nga nổ ra năm 1917, phe Bônsêvic
lên nắm quyền và thành lập nước Cộng Ḥa
Xă Hội Chủ Nghĩa Xô Viết Liên Bang Nga. Lính
Đông Dương có mặt tại Vladivostok để
chống phe Bônsêvic, trong đạo quân viễn chinh
quốc tế gồm người Anh, Pháp, Mỹ,
Nhật.
Lính
Đông Dương ở Saint-Raphael (miền nam Pháp).BNF/Agence
Rol RFI : Lính Việt Nam được
đưa sang châu Âu là ai ? Quá tŕnh tuyển mộ
diễn ra như thế nào ? Pierre Brocheux :
Trên nguyên tắc, phần lớn là t́nh nguyện viên,
có nghĩa là họ nhận được một
khoản tiền ban đầu, nên có thể tạm
gọi là « t́nh nguyện viên », tôi sẽ
giải thích tại sao. Sau đó, họ được
lĩnh lương, dù không cao. Lương của quân
nhân Pháp cũng chẳng khả quan hơn. Rồi
họ c̣n có trợ cấp cho gia đ́nh trong trường
hợp họ bị thương, thậm chí bị
chết. Trên nguyên tắc, quá tŕnh tuyển quân diễn ra
ở các làng, cũng có thể ở thành phố, và
được giao cho thân hào trong làng đảm trách.
Dĩ nhiên là thân hào xoay sở theo cách của họ và
t́nh trạng hối lộ rất cao. Ví dụ, nếu
một người đàn ông thuộc gia đ́nh giàu có,
người này hối lộ quan để không bị
đăng lính. Vậy là quan chức trong làng phải
đi t́m những người nghèo nhất, không có
đất cày, không có việc làm… và giải thích cho
những nông dân này là họ sẽ được lĩnh
trước một khoản tiền. Viễn cảnh cũng
được vẽ ra là khi trở về họ có
thể sẽ trở thành thân hào, nếu có huân chương,
họ sẽ được lĩnh trợ cấp quân
nhân hoặc họ có thể vào làm trong ngạch hành chính. Dĩ nhiên, ngoài những người « được
liên lạc », « bị ép » theo một số ư
kiến gây tranh căi vẫn gọi như thế, nhưng
thực ra họ không bị như vậy, c̣n có
rất nhiều t́nh nguyện viên, thường là phiên
dịch, thư kư, kế toán. Đừng quên một điều là những người
này, dù bị ép đi lính hay không, đều phải
qua kỳ kiểm tra sức khỏe. Tại sao Pháp
lại phải tuyển những người bị
bệnh lao hoặc quá yếu ? Họ phải trải
qua hai cuộc kiểm tra. Lần đầu ở trung tâm
tuyển quân và ở ṿng này, khá nhiều người
đă bị loại. Khi đến bến cảng trước
khi lên tầu sang Pháp, những người vượt
qua ṿng kiểm tra lần một được kiểm
tra sức khỏe lần nữa. Theo nhiều tài liệu lưu trữ, vào khoảng năm
1916 hoặc sau đó, trên tổng số 6.000 người
đến cảng xuất phát, vài ngh́n người
đă bị loại trong đợt kiểm tra sức
khỏe thứ hai. Đó là chuyện đă diễn ra,
là thực tế và trái với những lời đồn
đại. Vậy tại sao lại có nhiều người t́nh
nguyện ? Không phải chỉ có mỗi phiên dịch
viên, hoặc người làm việc văn pḥng, mà c̣n
có nhiều t́nh nguyện viên khác v́ họ muốn thoát
cảnh đói. Chín trên 10 lính thợ đến từ
tỉnh Thái B́nh, một tỉnh đông dân ở
Bắc Kỳ và rất nhiều người trong số
đó không có đất cày. RFI : Tại Pháp, điều kiện
sống của người lính Đông Dương ra
sao ? Họ được đối xử ra sao ? Và sau
khi hết nghĩa vụ, họ làm ǵ ? Pierre Brocheux :
Thư từ trao đổi của những người
lính này cho thấy điều kiện sống của
họ rất đa dạng, rất khác nhau. Có thư nói
rằng họ bị ngược đăi hoặc có
nhiều thư viết rằng dù ǵ th́ Pháp cũng
yếu hơn Đức và Pháp sẽ không thắng
trận. Nhưng cũng có nhiều lá thư nói ngược
lại. Họ được người Pháp đón
rất chu đáo, như một bức thư viết : «
Tôi được một gia đ́nh Pháp đón và coi tôi
như con trai họ », hoặc « Đồng đội
của tôi tên là Joseph. Gia đ́nh anh ấy đón tôi
». Một số lính thợ có bạn gái người
Pháp. Ví dụ, trong một bức thư được
sử gia Kim Loan Vũ Hiến trích lại trong cuốn sách
của bà, cho biết một hạ sĩ quan người
Việt yêu một cô giáo tiểu học sống ở
tỉnh. Vào năm 1919, khi được giải ngũ,
người ta nói với ông rằng nếu về Đông
Dương, ông sẽ tiếp tục giữ chức
hạ sĩ quan trong quân đội, nhưng nếu
vẫn quyết tâm cưới người phụ
nữ đó, ông sẽ gia nhập lực lượng
quân đội Pháp chính quốc nhưng bị mất
quân hàm, chỉ c̣n là một quân nhân b́nh thường.
Trong thư gửi một đồng đội khác
ở Marseille, người đàn ông đó viết là
đă bỏ chức vụ, ở lại Pháp và cưới
người yêu. Ngoài ra c̣n có một số bức thư khác mà tác
giả cho biết là được chăm sóc rất
cẩn thận trong bệnh viện khi họ bị
ốm hoặc bị thương, rồi họ
được các gia đ́nh Pháp đón trong thời
gian hồi phục. Tuy nhiên, cũng có rất nhiều bức thư cho
thấy, một cách chung chung là rất nhiều người
Việt, với vị thế là người dân của
một xứ bị đô hộ, mong Pháp thua trận.
Nhưng khi Đức thất bại, người ta
nhận thấy là lính Đông Dương không thể
hiện niềm vui, nhưng khoảng một-hai năm
sau đó, họ cũng thừa nhận là Pháp đă
chiến thắng.
Lính thợ Đông Dương (1914-1918) yên nghỉ ở nghĩa trang Bagneux, ngoại ô Paris.BNF/Agence Meurisse |