Chiến tranh Nga-Ukraine:
Hiện t́nh, nguyên nhân, giải pháp và lịch sử Andreas
Umland |
Sau
tất cả những nỗ lực của Nga nhằm gây
bất ổn, xâm nhập và sát nhập Ukraine đă ít
nhiều thất bại, Moscow phát động một
cuộc chiến tranh xâm lược quy mô. Do đó,
cuộc xung đột địa chính trị giữa
Nga và phương Tây về trật tự an ninh châu Âu
bước vào một giai đoạn mới. Hiện
t́nh Với
sự khởi đầu của cuộc chiến tranh xâm
lược công khai của Nga chống lại Ukraine vào
ngày 24-2-2022, đặc điểm của cuộc xung
đột Nga-Ukraine đă thay đổi theo nhiều cách. Thay
v́ ủng hộ phe ly khai thân Nga được gọi
là Cộng ḥa Nhân dân Donetsk và Luhansk ở miền đông
Ukraine, hiện nay Moscow sử dụng các phương
tiện xâm lược quân sự trực tiếp và không
che giấu. Cuộc tấn công diễn ra đồng
thời ở miền đông, miền bắc và
miền nam Ukraine, trên đất liền, trên biển và
trên không, bằng cách sử dụng toàn bộ kho vũ
khí thông thường, bao gồm thiết giáp, pháo binh,
hỏa tiễn và chiến đấu cơ. Cuộc
chiến chống Ukraine cũng được tiến hành
do quân đội Nga đang đóng tại Belarus. Theo
những tin tức nhận được cho đến
nay, đầu tháng 5 năm 2022, không có đơn
vị chính quy nào của Belarus được huy động
trên vùng đất của Ukraine hoặc quân đội
Ukraine trên lănh thổ Belarus. Tuy nhiên, việc Nga sử
dụng Belarus trong một quy mô lớn như là một
khu vực tiến quân, đă làm thay đổi đặc
điểm của cuộc xung đột song phương
Nga-Ukraine và biến t́nh h́nh thành một cuộc xung
đột quân sự ba bên. Song
song với cuộc tấn công trên bộ gần như
là hàng ngày, Nga ném bom tại các thành phố, cơ
sở hạ tầng, cơ sở công nghiệp, cũng
như các kho đạn dược và căn cứ quân
sự của Ukraine. Tên lửa tầm ngắn, tên
lửa đường dài, chiến đấu cơ, máy
bay trực thăng và máy bay không người lái
được sử dụng. Ở Donbas, một số
khu vực dường như đă bị quân đội
Nga gài ḿn hoàn toàn. Các cuộc tấn công bằng
hỏa tiễn của Nga được thực
hiện một phần từ lănh thổ Nga và một
phần từ các chiến hạm ở Biển Đen và
Biển Caspi. Chúng gây ảnh hưởng đến
thủ đô Kiev cũng như các thành phố lớn
khác, như Kharkiv và Odessa, mở rộng đến các
khu vực phía tây Ukraine của Galicia, Volynia và
Transcarpathia, cách xa cuộc chiến ở phía nam và phía
đông của đất nước.
Từ
khi Ukraine giành được độc lập năm
1991, quy chế chính thức của tiếng Nga
(khoảng 17% dân số Ukraine là người dân tộc
Nga), việc giải thích lịch sử Sa hoàng và Liên Xô,
và định hướng địa chính trị
của Ukraine đă là các chủ đề thường
xuyên gây ra nhiều tranh căi trong các cuộc diễn ngôn
công khai của Ukraine. Nhưng trong hai thập niên qua,
những cuộc tranh luận này đă diễn ra trong êm
thắm. Không giống như ở một số
quốc gia thời hậu Xô Viết khác như Estonia,
Georgia hoặc Latvia, các vấn đề về bản
sắc, dân quyền và văn hóa đă được
tự do đề cập. Nguyên
nhân sâu xa hơn của t́nh trạng công kích trong
lập luận, chính trị và quân sự ngày càng tăng
ở Ukraine của giới lănh đạo Nga trong và sau
cuộc cách mạng Euro-maidan (tháng 11 năm 2013 đến
tháng 2 năm 2014) chủ yếu do các đặc điểm
trong chính sách đối nội hơn là đối
ngoại. Bằng
cách kích động các thuyết âm mưu và hoang tưởng,
chế độ Putin muốn mở ra các nguồn
hợp pháp mới để bảo đảm sự
cai trị độc đoán của ḿnh. Măi cho đến
cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm
2008, khế ước xă hội độc tài giữa
giới tinh hoa cầm quyền và người dân
nhằm tạo phúc lợi không c̣n có thể thực
hiện được, v́ sự phát triển kinh
tế bị tŕ trệ và các thu nhập thực tế
bị thu hẹp. Điện
Kremlin ngày càng lo ngại rằng, một Ukraine khi
được “châu Âu hóa” thành công có thể
nổi lên như một mô h́nh đối nghịch
hậu Xô Viết để chống lại “hệ
thống Putin” trong việc tước đoạt
bằng cách cắt giảm lương hưu từ
việc xuất khẩu nguyên liệu (không chỉ sang
EU). Với việc hoàn thành đường ống
dẫn khí Nord Stream đầu tiên qua vùng biển Ostsee
Baltic, từ Vyborg đến Lubmin vào cuối năm 2012,
sự phụ thuộc của doanh nghiệp nhà nước
Nga Gazprom vào hệ thống đường ống
dẫn khí đốt của Ukraine cũng giảm. Từ
năm 2013 trở đi, việc không lệ thuộc kinh
tế năng lượng ngày càng tăng giữa Nga và
Ukraine đă góp phần đáng kể vào căng
thẳng gia tăng giữa hai quốc gia. Trong
bối cảnh này, giới lănh đạo Nga trong khi
hỗn loạn của biến động năm 2013/
2014, đă cố t́nh sử dụng sự khác biệt
về quan điểm văn hóa và địa chính
trị, cũng như sự hiện diện ngày càng tăng
của các nhóm dân tộc cực đoan sống bên
lề ở Ukraine để huy động một
bộ phận dân số Donbas cho một “cuộc
nội chiến” chống lại “Banderovtsy”. Moscow
đă thành công trong việc tuyển mộ hàng chục
ngàn người quá khích ủng hộ Đại Nga
ở cả Ukraine và Nga để can thiệp bán quân
sự hoặc hợp tác ly khai ở Donbas. Một
chiến dịch tuyên truyền rầm rộ đă bôi
nhọ tiến tŕnh dân chủ hóa đang khởi đầu,
giải phóng quốc gia và châu Âu hóa Ukraine như là
một cuộc đảo chính chống Nga, thậm chí
là “phát xít” và định hướng theo phương
Tây của Ukraine, là một sự vi phạm cơ
bản lợi ích quốc gia và địa chiến lược
của Nga. Song
song với việc chiếm đóng Crimea và một
phần của miền đông Ukraine, là vi phạm
luật quốc tế, “cuộc chiến tranh hỗn
hợp” chống lại Ukraine đă được tăng
cường, trong đó các h́nh thức đấu tranh
phi quân sự (ví dụ như kinh tế, truyền thông,
“hộ chiếu”) đóng một vai tṛ quan trọng
như các hoạt động trá h́nh bằng t́nh báo và
trực tiếp bằng quân sự. Bán đảo Crimea
ngày càng được sát nhập vào chính quyền và
nền kinh tế Nga, cũng như đời sống văn
hóa và hệ thống giáo dục của Liên bang Nga.
Với việc xây một cây cầu bắc qua eo
biển Kerch, một tuyến giao thông giữa Crimea và
lục địa Nga đă được thành h́nh. Sự
thay đổi quyền lực ở Kyiv sau cuộc
bầu cử đưa Volodymyr Zelenskyi lên làm tổng
thống và chiến thắng của đảng “Người
phục vụ nhân dân” trong cuộc bầu cử
quốc hội vào mùa xuân và mùa hè năm 2019, đă
dẫn đến sự thay thế gần như toàn
bộ giới tinh hoa chính trị và một nhóm chính
trị chống chủ nghĩa dân tộc mới
tiếp quản các ngành hành pháp và lập pháp. Tuy nhiên,
định hướng thân châu Âu và Đại Tây dương
của Ukraine c̣n tiếp tục tồn tại ngay
cả với giới lănh đạo mới của
Ukraine. Sau
khi Tổng thống thứ năm Petro Poroshenko từ
chức, Moscow hy vọng một sự thay đổi chính
trị thân Nga tại Kyiv đă không xảy ra. Không có
sự nhượng bộ lănh thổ hoặc chính
trị nào của Ukraine trong khuôn khổ các cuộc
đàm phán của Nhóm tiếp xúc ba bên ở Minsk và cái
gọi là Định dạng Normandy. Giải
pháp Ngay
trong tháng 3 năm 2014, Ukraine và các chính phủ phương
Tây đă khởi xướng một cuộc bỏ
phiếu của Đại Hội đồng Liên
Hiệp quốc, trong đó có 100 quốc gia phản
đối việc sát nhập Crimea, trong khi có 11
quốc gia (Armenia, Belarus, Bolivia, Cuba, Nicaragua, Bắc
Triều Tiên, Nga, Zimbabwe, Sudan, Syria và Venezuela) đă bác
bỏ Nghị quyết.Tổ chức OSCE cũng đă
hành động. Họ đă gửi một Phái bộ
Quan sát viên đặc biệt đến Ukraine với
trọng tâm là khu vực chiến sự và hỗ
trợ các cuộc đàm phán ḥa b́nh ở thủ
đô Minsk của Belarus. Ở đó, vào tháng 9 năm
2014 và tháng 2 năm 2015, Đức và Pháp đă cố
gắng làm trung gian cho một thỏa hiệp giữa
Nga và Ukraine trong vấn đề Donbas. Tuy
nhiên, các thỏa thuận đă không dẫn đến
một lệnh ngừng bắn hiệu quả hoặc
phục hồi quyền kiểm soát của Kyiv đối
với lănh thổ của hai “nước Cộng ḥa
Nhân dân” ở miền đông Ukraine. Thay vào đó,
tháng 2 năm 2015, được sự hỗ trợ
của quân đội Nga chính quy, “phe ly khai” đă không
tuân thủ thỏa thuận Minsk lần thứ hai
được kư kết gần đây, đă chiếm
đóng trạm kiểm soát đường sắt
Debaltseve và các khu vực xung quanh trong một trận
chiến đẫm máu. Tuy
nhiên, những nỗ lực ban đầu của chính
phủ Ukraine nhằm tạo ra một quy chế hợp
hiến đặc biệt cho các khu vực Luhansk và
Donetsk đă gặp phải sự kháng cự không
chỉ giữa các nhóm dân tộc cực đoan, mà c̣n
hầu hết nơi các phe phái của quốc hội và
trong phần lớn xă hội Ukraine. Hầu hết
những người chỉ trích Thỏa thuận Minsk yêu
cầu các nhóm vũ trang bất hợp pháp trước
tiên phải rút ra khỏi các khu vực ly khai và trở
lại biên giới Nga, được đặt hoàn toàn
dưới sự kiểm soát của Ukraine. Chỉ sau
khi đó, các cuộc bầu cử khu vực và địa
phương mới có thể được tổ
chức và các quyền tự trị đặc biệt
được bảo đảm. Giới phê b́nh khác
chỉ ra rằng, t́nh trạng địa phương
tản quyền của Ukraine đă diễn ra từ năm
2014, và từ chối các quyền đặc biệt
bổ sung cho các vùng lănh thổ do Kremlin kiểm soát. Trong
khi đó, sự cách biệt trong lĩnh vực văn hóa
giữa Ukraine và các vùng lănh thổ bị sáp nhập cũng
liên tục xảy ra. Đạo luật Giáo dục năm
2017 đă cho phép tiếng Ukraine (với một số
ngoại lệ) xem như là một ngôn ngữ
được giảng dạy thống nhất trong các
trường công lập từ cấp trung học
trở đi. Năm 2018, Đạo luật về ngôn
ngữ từ năm 2012, cho phép sử dụng tiếng
Nga như một ngôn ngữ chính thức, đă bị
Ṭa Bảo Hiến đ́nh chỉ v́ vi hiến. Đạo
luật mới về ngôn ngữ năm 2019 định
nghĩa tiếng Ukraine là ngôn ngữ quốc gia duy
nhất và quy định ứng dụng độc
quyền hoặc chiếm ưu thế trong nhiều lĩnh
vực xă hội. Kể
từ khi bắt đầu cuộc xâm lược quy mô
của Nga vào tháng 2-2022, các điều kiện cho
một giải pháp đàm phán về cuộc xung đột
đă xấu đi một cách đáng kể. Các
Thỏa thuận Minsk đă hết hiệu lực. Tính
đến tháng 5 năm 2022, cả hai phía Ukraine và Nga không
có cơ sở cũng như không sẵn sàng đàm phán.
Vào tháng 3 năm 2022, Ukraine đă gợi ư về
những nhượng bộ khả thi, bao gồm t́nh
trạng trung lập cho đất nước trong trường
hợp có các biện pháp đảm bảo an ninh tương
ứng và các cuộc đàm phán với Nga liên quan
đến các vùng lănh thổ Ukraine bị chiếm
đóng trước ngày 24-2-2022. Tuy
nhiên, những đề xuất này cũng không dẫn
đến bất kỳ một sự xích lại
gần nhau nào. Thay vào đó, chiến tranh kéo dài và
tội ác chiến tranh phơi bày đă gây ra các quan
điểm thành cứng rắn. Lịch
sử Sau
chiến thắng của Euro-maidan, Nga đă lấy t́nh
h́nh đen tối như là một cơ hội để
sát nhập Crimea, nơi chủ yếu là dân tộc Nga
(khoảng 60% dân số địa phương). Trong
một hành động ban đêm và sương mù, ṭa
nhà quốc hội của Cộng ḥa tự trị
Crimea ở Simferopol đă bị một đơn vị
đặc biệt của căn cứ hải quân Nga
ở Sevastopol tấn công. Sau đó, các cơ sở hành
chính và doanh trại Ukraine đă lần lượt
bị chiếm đóng bởi các đơn vị vũ
trang hạng nặng của Nga mà không có cấp bậc
và biểu tượng. Dưới áp lực của
họ, quốc hội cộng ḥa và chính phủ lâm
thời do Điện Kremlin chỉ định đă
quyết định ly khai và tổ chức một
cuộc trưng cầu dân ư giả mạo. Sáng ngày
18-3-2014, hiệp ước (bất hợp pháp) về
việc gia nhập Cộng ḥa Crimea và thành phố
Sevastopol vào Liên bang Nga đă được kư kết
tại Moscow. Cuộc
chiến ở miền đông Ukraine bắt đầu vào
mùa xuân năm 2014, với sự chiếm đóng
bằng bạo lực các ṭa nhà của chính phủ
ở khu vực Luhansk và Donetsk bởi các nhóm vũ trang
thân Nga, thường là do công dân Nga lănh đạo, gián
tiếp được hướng dẫn và tài
trợ bởi Moscow. Những
cao điểm đau buồn đầu tiên của
cuộc chiến leo thang nhanh chóng là các cuộc đụng
độ đầy bạo lực giữa các nhà
hoạt động thân Nga và thân Ukraine ở Odessa vào
ngày 2-5-2014, trong đó 48 người thiệt mạng và
vụ bắn hạ một máy bay chở khách của
Malaysia bằng tên lửa pḥng không loại “Buk”
của Nga ở miền đông Ukraine vào ngày 17-7-2014,
trong đó tất cả 298 hành khách đă thiệt
mạng. Vào
đầu cuộc chiến năm 2014, quân đội
Ukraine đă thiếu trang bị và tài trợ, và
một phần trong giới lănh đạo đă bị
các đặc vụ Nga xâm nhập. Do đó, trong giai
đoạn đầu của cuộc chiến tranh
Nga-Ukraine, các đơn vị t́nh nguyện yếu
về số lượng nhưng có động lực
cao, họ đóng vai tṛ quan trọng, bao gồm các
đơn vị được thành lập bởi
những kẻ cực đoan cánh hữu, chẳng
hạn như tiểu đoàn “Azov”, được
chuyển đổi thành một trung đoàn vào
cuối năm 2014, được sát nhập vào Vệ
binh Quốc gia của Bộ Nội vụ và tiếp
tục không c̣n đặt vấn đề ư thức
hệ. Vào
mùa hè và mùa thu năm 2014, các hội đoàn, một
phần nổi lên từ các cuộc biểu t́nh
Euro-maidan, đă ngăn chặn sự mở rộng can
thiệp bí mật của Nga vào Donbas. Ngoại trừ
một vài nhóm dân quân nhỏ mang tính bán quân sự và
chính quy, chẳng hạn như Đoàn quân T́nh
nguyện Ukraine của Cánh Hữu, các đơn vị
đă được sát nhập vào quân đội
của Bộ Quốc Pḥng hoặc Bộ Nội Vụ. – Andreas
Umland (Đỗ Kim Thêm dịch) |