Điểm sách:

 Khủng hoàng về bản sắc tại Phương Tây : Hiện trạng và giải pháp 

TS.Đỗ Kim Thêm

”..Fukuyama không thấy trong thực tế là có nhiều người nhập cư hưởng được quyền cư trú hợp pháp, cơ hội làm lại cuộc đời mà lại phạm tội đại h́nh. Sau khi thi hành án, họ không khả năng để tái hội nhập xă hội đến đổi toà di trú phải ra lệnh trục xuất về nguyên quán...”

Khủng hoảng về bản sắc

Các nước phương Tây đang sống trong một thời đại bất thường: Trung Quốc trổi dậy và uy hiếp, kinh tế khủng hoảng, nợ công cao ngất, bộ máy công quyền tê liệt, nạn di dân đe doạ, xă hội bất b́nh đẳng, dân chúng điêu linh và nổi giận. Quan trọng nhất là trào lưu dân túy giúp cho ông Trump vào Toà Bạch Ốc và đẩy Vương Quốc Anh thống nhất rời khỏi Liên Âu. Đâu là nguyên nhân và giải pháp, khi nền dân chủ tự do đang lâm nguy?

Đă có nhiều lư giải cho vấn đề này, nhưng gần đây nhất, trong tác phẩm Identity: Contemporary Identity Politics and the Struggle for Recognition: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment, Francis Fukuyama, nhà khoa học chính trị nổi danh tại Hoa kỳ, cho là khủng hoảng về bản sắc của các nhóm sắc tộc là nguyên nhân và đấu tranh để công nhận nhân phẩm là giải pháp, mà nội dung sẽ được tŕnh bày sau đây.

Hiện trạng

Sau khi chế độ Cộng sản tại Đông Âu và Liên Xô sụp đổ làm cho nền chính trị thế giới thay đổi triệt để và mô h́nh dân chủ tự do của phương Tây trở nên thu hút hơn tại các nước đang chuyển đổi. Đến đầu thế kỷ XXI, số lượng các cuộc bầu cử tại các nước tăng từ 35 lên 110, nền kinh tế của thế giới phát triển cao độ, sản lượng và dịch vụ tăng gấp bốn lần. 42% người dân nghèo cùng cực trong toàn cầu trong năm 1993 xuống c̣n 18% trong năm 2008. Triển vọng tăng trưởng c̣n lan rộng khắp mọi nơi.

Lư giải cho xu hướng này ở các nước đang phát triển là những người giàu có và được giáo dục tốt biết tận dụng lợi thế để hương lợi trong khi các dân làng cũng hưởng một phần nào các tiện nghi như xem truyền h́nh và kết nối Internet trên điện thoại di động. Trung Quốc và Ấn Độ làm thay công việc trong nền kinh tế chế biến tại Hoa Kỳ và châu Âu nhờ chi phí lao động thấp. Do đó, tăng trưởng kinh tế chung tại phương Tây sút giảm. Nhờ các thành tựu giáo dục, phụ nữ thay cho nam giới trong thị trường lao động. Đặc biệt hơn, các ngành dịch vụ ngày càng lấn chiếm nền kinh tế chế biến và gần đây nhất, ngay tại các nước Đông Á, các máy tự động có đủ thông minh thay cho công nhân có tay nghề thấp. Mặt trái của thành công này là bất b́nh đẳng xă hội tăng lên khắp nơi.

Nhưng rồi cuộc khủng hoảng tài chính vào năm 2008 và đồng Euro vào năm 2009 làm cho nền kinh tế thị trường không c̣n vận hành hoàn hảo và mô h́nh của hệ thống dân chủ tự do không c̣n thanh danh như xưa.

Các chuyển biến tương phản nhất là trong khi Trung Quốc và Nga trỗi dậy, th́ Hungary, Ba Lan, Thái Lan và Thổ Nhĩ Kỳ biểu hiện độc tài càng nhiều. Các cuộc nổi dậy của người Ả Rập không mang dân chủ cho đất nước, mà thực ra các chế độ được tổ chức lại trong một h́nh thức khác để nắm quyền chặt chẽ hơn. Nội chiến tại các nước Iraq, Libya, Syria và Yemen tiếp tục tàn phá khốc liệt. Hai biến động ngạc nhiên là Vương quốc Anh thống nhất rời khỏi Liên Âu và Donald Trump thắng cừ tổng thống Hoa Kỳ. tại hai nơi có các nền dân chủ tự do bền vững nhất thế giới.

Tại sao? Sự thay đổi triệt để trong kỷ thuật công nghệ và trào lưu toàn cầu hóa là lư do chính. Qua thời gian, sinh hoạt chính trị phương Tây không hoàn toàn do hai lư do kinh tế này quyết định, mà biến động về bản sắc và chủ nghĩa dân túy nổi lên là hai lư giải khác.

Trước đây, Karl Marx xem các cuộc đấu tranh chính trị như một phản ánh về các xung đột giai cấp. Do đó, phe cánh Tả giải quyết các tranh chấp của công nhân và công đoàn qua chương tŕnh phúc lợi xă hội và tái phân phối lợi tức. Ngược lại, phe cánh Hữu lo giảm bớt tác hại quan liêu và tốn kém của bộ máy công quyền, đồng thời tạo điều kiện thúc đẩy cho nhiều đầu tư hơn vào khu vực tư nhân.

Tuy nhiên, ngày nay, theo phe cánh Tả, một giải pháp b́nh đẳng kinh tế phải quan tâm đến lợi ích của các nhóm sống bên lề xă hội bị thiệt tḥi, các sắc tộc thiểu số, người nhập cư, người tị nạn, phụ nữ và người đồng tính. Trong khi đó, phe Hữu lo bảo vệ truyền thống dân tộc qua kết nối với vấn đề chủng tộc, sắc tộc hoặc tôn giáo.

Nhưng ḷng vị kỷ vật chất của các nhóm không là tất cả, mà tôn trọng bản sắc là vấn đề chính trong các cuộc thảo luận khá gay gắt. Bản sắc của các nhóm không được công nhận phù hợp Trong các phương tiện truyền thông, bản sắc đă trở thành một chủ đề chính trị quan trọng, mà cụ thể là sự thù hận của người Mỹ da đen, nạn nhân do cảnh sát bạo hành mất nhân phẩm, quấy rối và tấn công t́nh dục phụ nữ mà nam đồng nghiệp là thủ phạm. Xă hội Mỹ phân hoá cùng cực mà bản sắc là một khái niệm tổng thể nhằm giải thích những phản ứng dữ dội làm cho nước Mỹ sôi sục.

Do đâu mà có các phản ứng như vậy? Thông thường, hành động của con người được thúc đẩy bởi sự ham muốn vật chất. Suy nghĩ này bắt nguồn từ trong tư tưởng chính trị của các nhà triết học cổ điển phương Tây. Socrate tin rằng ngoài lư trí và ham muốn, có một "thành phần thứ ba" không thể thiếu trong con người, đó là mong muốn được công nhận phẩm giá. Trong tác phẩm Cộng Ḥa, Platon gọi đây là thymos, một động lực tinh thần quan trọng khác. Thymos gồm có hai dạng, một là "megalothymia", nghĩa là mong muốn được tôn trọng như là bậc thượng cấp hay trưởng thuợng, hai là “isothymia", mọi người muốn được cùng b́nh đẳng cũng như mọi người khác. Sự trỗi dậy của dân chúng khắp nơi hiện nay là chiến thắng của isothymia đối với megalothymia, các xă hội không c̣n thừa nhận quyền lực chỉ là dành cho một số ít người ưu tú mà mọi người vốn dĩ đă b́nh đẳng như nhau. Khi phẩm giá được tôn trọng, th́ nền dân chủ tự do có thể vận hành trở lại b́nh thường. Nếu không, cuối cùng, thất bại này dẫn đến nước Mỹ sụp đổ.

Nhưng b́nh đẳng theo luật pháp không đương nhiên dẫn đến b́nh đẳng kinh tế hay thăng tiến xă hội. Mặc dù có thịnh vượng chung, nền kinh tế thị trường tự do tạo ra sự chênh lệch quá mức về thu nhập, bất công này gia tăng trong hơn 30 năm qua trong phần lớn các nước. Hậu qủa là thu nhập bị đ́nh trệ và giới trung lưu bị xuống thang trong xă hội. Đó là lư do tại sao trào lưu dân túy nổi lên khắp nơi.

Ai tham gia trào lưu này? Đương nhiên là tầng lớp công nhân Mỹ. Họ thường có tŕnh độ học vấn trung học hoặc ít hơn. Khi nền kinh tế thế giới đi vào thời kỳ toàn cầu hoá, đa số bị giảm thu nhập hoặc mất việc. Tại các thành phố như Chicago, Detroit và New York, đa số công nhân da đen trong ngành công nghiệp đóng thịt hộp, thép và ô tô bị mất việc làm, một loạt bệnh xă hội nảy sinh: tỷ lệ tội phạm, dịch sử dụng ma túy tăng và cuộc sống gia đ́nh băng hoại, thảm kịch này làm cho t́nh trạng nghèo túng tiếp nối.

Ảnh hưởng này lan rộng sang tầng lớp công nhân da trắng nông thôn. Trong năm 2016, việc sử dụng ma túy quá liều đă dẫn đến hơn 60.000 trường hợp tử vong, gấp đôi số tử vong do tai nạn giao thông mỗi năm trong cả nước. Tuổi thọ dự liệu đối với nam giới da trắng Mỹ đă giảm từ năm 2013, một điều xảy ra rất bất thường ở một nước phát triển cao. Tỷ lệ trẻ em trong giới lao động da trắng lớn lên trong các gia đ́nh cha mẹ đơn thân đă tăng từ 22% trong năm 2000 lên 36% trong năm 2017.

Nh́n chung, tầng lớp công nhân và trung lưu bất măn về đời sống hiện tại và lo về tương lai bất trắc. Họ đổ lổi cho chính quyền là không quan tâm đến họ và cảm thấy nhân phẩm không c̣n được tôn trọng. Họ không nể trọng giới tinh hoa v́ chỉ t́m mọi cách gây áp lực để lo cho quyền lợi phe nhóm.

 

Mối quan hệ hỗ tương giữa thu nhập và nhân phẩm giúp giải thích tại sao các lời kêu gọi của phe dân tộc cực đoan hoặc tôn giáo bảo thủ đă có hiệu quả hơn giới cánh Tả. Những người cực đoan nói với người bất măn rằng: “Đất nước không c̣n là của bạn, phẩm giá của bạn không được tôn trọng, dù bạn luôn là thành viên chủ yếu của một quốc gia vĩ đại, nhưng người nước ngoài, người nhập cư và giới tinh hoa đă d́m cho bạn xuống thấp trong xă hội.“  Các tín hữu cực đoan cũng nói tương tự: “Bạn là thành viên quan trọng trong cộng đồng tín hữu, nhưng bạn đă bị phản bội bởi những người không phải là tín đồ; họ đă đem đến sự nghèo khổ cho bạn.“

Các phong trào xă hội mới thành h́nh đ̣i hỏi mạnh mẽ các yêu sách đủ loại. Phong trào nữ quyền, bảo vệ môi trường thiên nhiên, người tàn tật, người bản xứ, người nhập cư, nam và nữ đồng tính và những người chuyển giới, tất cả cùng có yêu cầu chung là chính quyền phải thực hiện quyền b́nh đẳng trong Bảng Tuyên ngôn Độc lập và các quyền hiến định.  Họ đưa vấn đề tôn trọng bản sắc này thành một trào lưu chung xă hội. Đó là những động lực mạnh nhất đă giúp cho ông Trump vào Toà Bạch Ốc.

Khi xưa Martin Luther King, Jr. yêu cầu đối xử b́nh đẳng giữa người da đen và da trắng. Nay chiến lược của nhóm Black Panthers có khác hơn. Họ lập luận rằng phân biệt chủng tộc là do lịch sử của chế độ nô lệ để lại và bạo lực của cảnh sát tạo một khoảng cách mà chính quyền không thể hàn gắn. Người da đen có truyền thống và ư thức riêng; tự hào về bản thân v́ họ biết họ không giống người da trắng, họ trưởng thành và trải nghiệm do bạo lực và trong phân hoá. Phong trào Black Lives Matter đ̣i hỏi mọi người phải ư thức hơn về cuộc sống hàng ngày của người da đen, phục hồi công lư cho các nạn nhân do cảnh sát bạo hành. Phong trào đ̣i nữ quyền tập trung vào việc đối xử b́nh đẳng đối với phụ nữ trong việc làm, giáo dục, ṭa án, v.v. Về cơ bản, nữ quyền đến từ ư thức và kinh nghiệm sống và mục tiêu của phong trào là tạo điều kiện b́nh đằng trong hành vi và suy nghĩ của phụ nữ như nam giới.

Thuật ngữ “đa văn hóa” đề cập đến một xă hội đa dạng và trở thành một chương tŕnh chính trị gây thu hút đặc biệt cho những người đă bị đánh giá thấp: người Canada nói tiếng Pháp, người Hồi giáo nhập cư hoặc người Mỹ da đen là thí dụ. Đối với họ, không chỉ luật lệ và định chế là cần cải cách, các kinh nghiệm sống của họ, thậm chí kư ức tập thể và các ngày lể cũng cần được công nhận.

 

Phe cánh Tả xem đa văn hóa là một khởi điểm chung cho các cải cách xă hội trong một quy mô lớn. Trước đây, phe cực Tả theo chủ nghĩa Marx đề cao những lư tưởng cách mạng và cực đoan trong viễn kiến b́nh đẳng. Phe cánh Tả thuộc Dân chủ Xă hội hiếu hoà hơn, chấp nhận những nguyên tắc chung cho nền dân chủ tự do, nhưng t́m cách mở rộng sự bảo vệ của nhà nước phúc lợi. Nhưng cả hai cho rằng nhà nước cần mở rộng quyền sử dụng dịch vụ xă hội, tiện ích công cộng và tái phân phối tài sản quốc gia cho tất cả là chủ yếu.

Cuối thế kỷ XX, tầng lớp lao động ở hầu hết trong các nền kinh tế công nghiệp đă khá giả hơn và bắt đầu hoà nhập với tầng lớp trung lưu. Thực tế này dẫn đến việc chính quyền không c̣n ước mơ cho cuộc cách mạng vô sản thành công và băi bỏ triệt để quyền tư hữu. Cả hai mục tiêu này không c̣n nằm trong chương tŕnh nghị sự của các chính quyền và đảng phái. Do những khó khăn tài chính gây ra, mục tiêu của một nhà nước phúc lợi không đạt được theo mức độ lư tưởng. Các chính phủ phản ứng bằng cách in thêm tiền, biện pháp táo bạo này dẫn đến nạn lạm phát và các khủng hoảng khác. Khi những động lực khích lệ cho tăng trưởng kinh tế không c̣n, nó làm cho suy giảm tiết kiệm và tinh thần mạo hiểm trong kinh doanh, trong khi t́nh trang bất b́nh đẳng trong xă hội vẫn c̣n bám rẻ sâu xa.

Theo phe cánh Tả, vấn đề đa văn hóa trở thành một chương tŕnh cải cách chính trị phù hợp với tinh thần b́nh đẳng. Trước đó, họ nhấn mạnh về vai tṛ của các tầng lớp lao động và tổ chức công đoàn, nhưng nay họ quan tâm đến các nhu cầu của nhóm người thiểu số bị thiệt tḥi, người nhập cư và sắc tộc. Đây là một đối sách không thể tránh khỏi.

Nhằm mục đích thay đổi văn hóa và hành vi, các tố giác của phong trào #MeToo về quấy rối t́nh dục có kết qủa. Các phản ứng của phong trào Black Lives Matter đă khiến cho các sở cảnh sát ư thức hơn về sự lạm dụng do bạo hành, nhất là cách giải quyết cho phù hợp theo luật h́nh sự hiện hành. Vai tṛ của phụ nữ được tôn trọng và họ có thu nhập cao hơn, chẳng hạn như tại thung lũng hoa vàng Silicon và phim trường Hollywood.

Nh́n chung, có sự thay đổi so với trước đây và nhiều luật lệ bảo vệ pháp lư cho các nhóm được ban hành, nhưng chính quyền c̣n phải lo tiếp tục đối phó với các gánh nặng do phân biệt đối xử, thành kiến và thiếu tôn trọng vô h́nh khác.

V́ chuyển hướng này mà phe cánh Tả không c̣n quan tâm đến các vấn đề khủng hoảng toàn diện hoặc cách đối phó chung cho t́nh trạng rối loạn chức năng trong cấu trúc và tê liệt trong sinh hoạt công quyền. Người Mỹ là nạn nhân của toàn cầu hoá và tự động hóa trong khi việc chênh lệch trong thu nhập là thách thức chính. Phe cánh Tả quy lỗi t́nh trạng này cho phe cánh Hữu và lập luận là Đảng Cộng Ḥa tiến nhanh về phía cực Hữu hơn là đảng Dân Chủ di chuyển theo hướng ngược lại. Nhưng cả hai đảng đă rời khỏi tâm điểm và làm mất đi những cử tri trung thành. Trong tiến tŕnh này, quyền lợi của các tầng lớp lao động đă không được cả hai đảng quan tâm đúng mức.

Mỗi xă hội đều có quan điểm nhất định về giá trị chung, nhưng vấn đề bản sắc làm thay đổi triệt để trong phạm vi tự do ngôn luận. Việc phải đạo chính trị là một thí dụ, đó là tiêu chuẩn xă hội của phe cánh Tả đưa ra nhằm ngăn cấm mọi người biểu lộ công khai quan điểm đối nghịch. Do đó, nhiều phát biểu khó được chấp nhận và các ranh giới mới xuất hiện. Những cách diễn đạt b́nh thường trở thành công kích, đe dọa, thách thức, thoá mạ và không c̣n biểu thị cho sự thông cảm chung. Trong thực tế, chỉ có một số nhỏ thuộc phe Cánh Tả hỗ trợ cho các lư do phải đạo trong chính trị, nhưng phe Bảo Thủ tố giác là toàn bộ phe cánh Tả theo chủ trương này triệt để.

Khi vận động tranh cử tổng thống Mỹ, ông Trump gây thu hút quần chúng với một cá tính bất thường; ông có những tuyên bố bất nhất và gây phản cảm trong công luận, nó ít vi phạm đến việc hoạch định chính sách hay phải đạo trong chính trị mà là trong đạo đức cơ bản cho cá nhân. Nhiều người ủng hộ không nhất thiết phải chấp nhận những lời lẽ thái quá của ông Trump, ngược lại, họ thán phục và cho là ông bạo dạn, không sợ bị áp lực khi thể hiện một đặc tính chân thực: thoá mạ, cao ngạo, nhưng ít nhất ông dám nói những ǵ mà ông nghĩ, mặc dù hành vi đó, trong thời kỳ trước đó, sẽ phải chịu thất cử.

Với một kết quả 51,9% dân Anh đă quyết định rời khỏi Liên Âu. Đa số người cao tuổi ờ nông thôn ủng hộ cho việc ra đi v́ việc ở lại là không thiềt thực cho quyền lợi về bảo hiểm y tế. Vấn để không thuần túy nằm trong việc công nhận bản sắc, mà là thái độ lũng đoạn của chính giới bất tài. Hai Đảng Bảo thủ (Tories) và Đảng Độc lập Anh (UKIP) lèo lái một chiến dịch mị dân chống Brexit: Anh phải trả khoảng 350 triệu bảng Anh hàng tuần cho Liên Âu, số tiền thuế này cần lấy lại để sử dụng cho các dịch vụ y tế trong nước. Thực ra, lập luận này là sai lạc, nhưng đă thu phục.

Fukuyama nhận ra t́nh trạng 11 triệu người nhập cư bất hợp pháp đang sống và làm việc, kể cả phạm pháp trong nước Mỹ. Đúng là một di sản mà các vị tổng thống tiền nhiệm gây ra, nay trờ thành một t́nh thế đe doạ cho đất nước và ông Trump cần có giải pháp cấp thời. Fukuyama không nêu ra một giải pháp mới khả thi mà đề cập đến hai giải pháp có sằn từ lâu: luật quốc tịch và chương tŕnh hội nhập; cho dù cải thiện hai giải pháp này đến đâu cũng không thể bảo đảm cho người nhập cư hội nhập thành công.

Tuy nhiên, tầng lớp lao động da trắng sống ở nông thôn ủng hộ ông Trump triệt để khi cảm thấy đang bị giới tinh hoa quốc tế và đô thị bỏ quên. Họ làm cột trụ chính cho phong trào dân túy và mở đường cho một nền chính trị về bản sắc của phe cánh Hữu: có phân biệt ở mức cực đoan rơ ràng nhất.

Ông Trump đă trực tiếp đóng góp cho tiến tŕnh này khi quảng bá cho  thuyết âm mưu. Ông nghi ngờ về khả năng hội đủ điều kiện tranh cử tổng thống của ứng cử viên Barack Obama, không quan tâm đến việc David Duke, cựu lănh đạo Ku Klux Klan, ủng hộ ông. Khi một thẩm phán liên bang Mỹ chống lại Đại học Trump, ông cho là "không công bằng". Sau cuộc bạo động ở Charlottesville, Virginia, vào tháng 8 năm 2017, ông Trump cho rằng có “những người rất tốt ở cả hai bên.”

Nhờ ông Trump, tinh thần bài ngoại của dân da trắng đă thành một trào lưu chính. Cổ vũ cho quyền của phụ nữ, người da đen hoặc người đồng tính là được chấp nhận về mặt chính trị, nhưng khi ủng hộ cho quyền của người Mỹ da trắng lại bị gán ít nhiều cho là phân biệt chủng tộc. Phe cánh Tả cho rằng xác nhận bản sằc của một cộng đồng là phản ánh quan điểm lịch sử. Điều đó rơ ràng là đúng. Phe bảo thủ cho là các nhóm thiểu số nhận được nhiều lợi thế cũng như quan điểm phải đạo chính trị làm ngăn trở cho tự do ngôn luận, đó là phóng đại mức độ. Thực tế cho thấy là ít nhiều người Mỹ da đen tiếp tục bị cảnh sát bạo hành và phụ nữ vẫn bị tấn công và quấy rối t́nh dục.

Làm sao để phe cánh Hữu chấp nhận lập luận của phe cánh Tả trong khi người da trắng đang là nạn nhân xă hội? Các cấu trúc chính trị và xă hội lổi thời phải chịu trách nhiệm về sai lầm này, đặc biệt là các phương tiện truyền thông và cơ chế lâu đời trong nền chính trị, tất cả cần phải được thay đổi triệt để, mà hầu hết các vấn đề băng hoại xă hội hiện nay đang được nh́n thấy qua thấu kính bản sắc.

Vấn đề bản sắc được xây dựng dựa trên đặc tính chung về nhân phẩm, đích thực đó là thành phần cơ bản nội tại cho mọi người. Các chương tŕnh cải cách của cả hai phe cánh Tả và Hữu phải tiến hành, nhưng tiến tŕnh thu phục nhân tâm c̣n nhiều khó khăn. Vấn đề không phải là từ bỏ ư tưởng về bản sắc phe cánh, mà là xác định bản sắc quốc gia và gây hội nhập hơn trong sự đa dạng của thực tế. Khi bản sắc không được công nhận và xă hội áp chế làm cho sự oán giận phát sinh, đó là nhu cầu phản ứng tự nhiên của mọi người. Các đ̣i hỏi chung của xă hội hiện nay là công nhận bản sắc và phẩm giá. Chính quyền phải làm gi trước hiện t́nh như vậy? Fukyama đề nghị các giải pháp cho vấn đề.

Giải pháp

Dù tuân thủ tinh thần hiến định, trọng pháp, b́nh đẳng và hưởng lợi từ qua những đóng góp kinh tế, dù vô h́nh, do người nhập cư bất hợp pháp, Hoa Kỳ chưa thành công trong việc xây dựng tinh thần dân tộc toàn diện. Những vấn đề nhập cư chắc chắn sẽ c̣n nhiều thay đổi trong khi chính quyền không thể đề cao nhân phẩm chung chung, nó tùy thuộc vào một số điều kiện sống của từng cá nhân qua các tương tác xă hội, xác định bởi chủng tộc, giới tính, nơi làm việc và tŕnh độ giáo dục.

Mặc dù trong các nhóm nhỏ có tinh thần tự quản, nhưng bản sắc chung là cái ǵ đó rộng lớn hơn có thể kết nối mọi người không giống nhau, khi tất cả nhận ra một điểm chung nhau. V́ vậy, thay v́ đưa họ xa nhau, trong sự tôn trọng lẫn nhau, tất cả có thể dựa các h́nh thức rộng hơn, nên xem bản sắc dân tộc không phải là đặc điểm, kinh nghiệm sống cá nhân, quan hệ lịch sử hay niềm tin tôn giáo mà là các giá trị chính và niềm tin chung, xem đó như là tín ngường. Ư tưởng này khuyến khích tất cả xác định lư tưởng nền tảng của quốc gia và sử dụng các chính sách công để thuyết phục những người mới đến.

C̣n Châu Âu? Vấn đề có khác hơn. Nền dân chủ xă hội châu Âu được xây dựng trong sự nêu cao tinh thần đoàn kết trong công đoàn và công nhân và lấy mức bảo vệ phúc lợi xă hội là giải pháp. Nhưng đến thời đại toàn cầu hóa, phe cánh Tả ủng hộ cho một h́nh thức đa văn hóa nhằm kết hợp những người mới nhập cư vào nền văn hóa quốc gia. Trong tinh thần hoài cổ, phe cánh Hữu cho là khái niệm dân tộc đang lu mờ. Họ nh́n nền văn hóa quốc gia qua đặc điểm sắc tộc hay tôn giáo. Theo họ, trong quá khứ, người nhập cư  không có vai tṛ đóng góp đáng kể trong việc phát triển cho xă hội.

Hiện nay, khó khăn chính là khả năng giải quyết vấn đề băng hoại xă hội của Cơ quan Liên Âu. Một chương tŕnh nghị sự đa văn hoá như vậy không thể đạt đến đồng thuận trong một cơ chế khổng lồ với 28 quốc gia. Chuyện dể hiểu v́ các thành viên luôn nhiệt t́nh bảo vệ từng nền văn hoá quốc gia, sẵn sàng phủ quyết bất kỳ cải cách nào nhân danh văn hoá Liên Âu. Do đó, bất kỳ giải pháp nào khả thi thường ở cấp độ quốc gia và luật về quốc tịch là một vấn đề thảo luận chung.

Quyền công dân của một nước dựa trên huyết thống, jus sanguinis, nghĩa là theo ḍng máu của bố mẹ. Hiện nay, đang có ư kiến cho là nên áp dụng luật quốc tịch mới dựa trên lănh thổ, jus soli, quyền công dân dành cho ai sinh ra trên lănh thổ. Nhưng châu Âu cũng nên áp dụng như luật nhập tịch của Hoa Kỳ. Ngoài việc phải chứng minh cư trú liên tục trong năm năm, ứng viên sẽ có thể đọc, viết và nói tiếng Anh cơ bản; kiến thức tổng quát về lịch sử và sinh hoạt công quyền; có đạo đức tốt (nghĩa là không có tiền án); và thể hiện sự gắn bó với các nguyên tắc lư tưởng bằng cách tuyên thệ trung thành với hiến pháp Hoa Kỳ.

Trầm trọng nhất hiện nay là việc giải quyết vấn đề di dân. Liên Âu không đủ khả năng kiểm soát ngoại biên, trong khi các nước Hy Lạp và Ư không đủ thẩm quyền, phương tiện, nhân sự, tài trợ và hỗ trợ chính trị để chận đứng ḍng người nhập cư. Hệ thống tự do di chuyển trong Liên Âu sẽ không bền vững khi vấn đề kiểm soát ngoại biên chưa được giải quyết.

Tại Hoa Kỳ, việc thi hành luật di trú không nhất quán. Đó là một đặc điểm của thời Obama. Nhưng cam kết xây dựng bức tường tại biên giới Mexico của ông Trump c̣n tranh cải. Điều cần thiết là phải t́m ra các biện pháp cho vấn đề hiện có khoảng 11 triệu người nhập cư bất hợp pháp, đă ở Mỹ và đang làm công việc hữu ích nuôi gia đ́nh và tuân thủ pháp luật như công dân cư trú hợp pháp; một số ít phạm pháp cũng như người Mỹ bản xứ. Làm sao chế tài các tổ chức đưa người và những người Mỹ thượng lưu và trung lưu thuê người lao động bất hợp pháp rẻ tiền? Có ư tưởng cực đoan cho rằng chính quyền buộc tất cả những ai vi phạm luật nhập cảnh và h́nh sự phải về nguyên quán, giải pháp này vô lư và khó khả thi. Những biện pháp giải quyết c̣n đang tiếp tục gây nhiều tranh luận trong chính giới và công luận. Phe cánh Hữu t́m cách cách trục xuất, phe cánh Tả chấp nhận cho hội nhập, xem đó là nghĩa vụ của nền dân chủ tự do. Cả hai quan điểm có giá trị tương đối.

Theo Fukuyama, chiến lược tốt nhất để hội nhập người nhập cư vào trong bản sắc quốc gia dân tộc là nên xem giải pháp này là một sự đa dạng lành mạnh và tín điều cho xă hội. Một chương tŕnh xây dựng chung bắt đầu với giáo dục công cộng. Trong nhiều thập niên, nội dung môn công dân giáo dục đă suy giảm, không chỉ cho người nhập cư mà kể cả cho người Mỹ bản xứ. Các chương tŕnh song ngữ và đa ngôn ngữ đă trở nên phổ biến và đă được thương mại hoá tối đa, nhưng bằng chứng cho thấy là chương tŕnh này làm tŕ trệ trong việc học tiếng Anh. Nâng cao bản sắc đề ra một yêu cầu chung là tinh thần phục vụ quốc gia. Cụ thể là người nhập cư cam kết thi hành nghĩa vụ quân dịch hoặc làm việc trong vai tṛ dân sự, chẳng hạn như làm việc trong các trường học hoặc dự án công ích hay bảo tồn môi trường.

Sự thể trở nên khó khăn hơn khi số lượng người nhập cư ngày càng nhiều. Họ có xu hướng trở nên tự túc và tự quản, không c̣n cần kết nối với các nhóm khác mà c̣n gây áp lực cho các tổ chức khác. Một chính sách hoà nhập toàn diện sẽ giải quyết các hệ lụy của vấn đề nhập cư, trong đó có vấn đề bản sắc, khi người nhập cư có việc làm, nộp thu và là công dân hợp pháp.

Nhận xét

Fukuyama đặt vấn đề bản sắc trong bối cảnh tranh cử để giải thích cho  việc suy tàn của nền chính trị dân chủ phương Tây một cách đặc sắc. Không c̣n khái niệm nào khác hơn để diễn tả t́nh trạng chung hiện nay chính xác bằng bản sắc. Trong bối cảnh xă hội phân hoá, các hậu quả của khủng hoảng bản sắc là các phe nhóm trỗi dậy và Trump thắng cử. Nhưng giải pháp của Fukuyama đề ra có hữu hiệu không, đó là vấn đề.

Dù đa số dân da trắng c̣n chiếm ưu thế trong mọi sinh hoạt xă hội vả chính giới và trí thức ngày càng xa rời quần chúng, nhưng bản sắc các nhóm thiểu số đang trổi dậy không là một khái niệm giới hạn nhất thời dùng trong phạm vi tranh cử. Nội dung bản sắc có giá trị toản diện và trường kỳ, một tiêu chuẩn sâu xa và bền vững qua thời gian mà Fukuyama không nêu lên đặc tính lịch sử trong vấn đề Brexit.

Với một kết quả 51,9% dân Anh đă quyết định rời khỏi Liên Âu. Đa số người cao tuổi ờ nông thôn ủng hộ cho việc ra đi v́ việc ở lại là không thiềt thực cho quyền lợi về bảo hiểm y tế. Vấn để không thuần túy nằm trong việc công nhận bản sắc, mà là thái độ lũng đoạn của chính giới bất tài. Hai Đảng Bảo thủ (Tories) và Đảng Độc lập Anh (UKIP) lèo lái một chiến dịch mị dân chống Brexit: Anh phải trả khoảng 350 triệu bảng Anh hàng tuần cho Liên Âu, số tiền thuế này cần lấy lại để sử dụng cho các dịch vụ y tế trong nước. Thực ra, lập luận này là sai lạc, nhưng đă thu phục.


Fukuyama nhận ra t́nh trạng 11 triệu người nhập cư bất hợp pháp đang sống và làm việc, kể cả phạm pháp trong nước Mỹ. Đúng là một di sản mà các vị tổng thống tiền nhiệm gây ra, nay trờ thành một t́nh thế đe doạ cho đất nước và ông Trump cần có giải pháp cấp thời. Fukuyama không nêu ra một giải pháp mới khả thi mà đề cập đến hai giải pháp có sằn từ lâu: luật quốc tịch và chương tŕnh hội nhập; cho dù cải thiện hai giải pháp này đến đâu cũng không thể bảo đảm cho người nhập cư hội nhập thành công.

Fukuyama không thấy trong thực tế là có nhiều người nhập cư hưởng được quyền cư trú hợp pháp, cơ hội làm lại cuộc đời mà lại phạm tội đại h́nh. Sau khi thi hành án, họ không khả năng để tái hội nhập xă hội đến đổi toà di trú phải ra lệnh trục xuất về nguyên quán, nguyên nhân sâu xa này vượt khỏi phạm vi của khoa tội phạm học và là vấn đề siêu h́nh đáng suy nghĩ. Do đó, khi Fukuyama tổng hợp hai giải pháp và đơn giản hoá làm thành một luận điểm chung là không thuyết phục 

Cuối cùng, Fukuyama xem việc công nhận nhân phẩm và hội nhập xă hội như là một niềm tin tôn giáo, nhưng không nêu nội dung tín điều nào, một khiếm khuyết mà giáo lư Phật giáo có thể bổ sung.

Tinh thần vô ngă của cá nhân trong thế gian vô thường có thể sẽ là một định hướng giáo dục phù hợp cho xă hội Mỹ. Quán thân tự tại và phát triển Bồ để tâm trong từng con người Mỹ, bất kể là bản xứ hay nhập cư, trong các mối tương tác trong xă hội, con người, môi trường và thú vật hy vọng sẽ đem lại tinh thần b́nh đẳng, tương thuộc, hiếu hoà, khoan dung và đạo đức. Giá trị nhân bản cao cả của giáo lư Phật giáo đang thu hút phương Tây, nhưng có thể định h́nh cho một đối sách hữu hiệu trong cuộc khủng hoảng bản sắc hiện nay hay không, là một vấn đề c̣n cần t́m hiểu và vượt qua khuôn khổ của bài giới thiệu sách này. 

TS.Đỗ Kim Thêm

Trở lại