Đại họa Vũng Áng, tính minh bạch và tinh thần chịu trách nhiệm trong quá trình quản trị quốc gia (The Vũng Áng disaster, the concepts of transparency and accountability in the process of national governance) Luật sư Đào Tăng Dực |
I.
Dẫn nhập: Trong
cuộc biểu tình tại Việt Nam chống ô
nhiễm môi trường thiên nhiên các ngày 1 tháng 5 và
8 tháng 5 vừa qua, chúng ta thấy hằng ngàn đồng
bào xuống đường, trong tinh thần bất
bạo động, yêu cầu nhà cầm quyền CSVN
phải công khai hóa những thông tin chính xác về tai
họa môi trường, tại đặc khu công
nghiệp Vũng Áng và có những biện pháp thích
đáng bảo vệ môi trường sống của
toàn dân. Chúng
ta cũng chứng kiến cảnh đàn áp và bắt
bớ dã man của công an CSVN, đối với
những người dân không tấc sắt trong tay,
đi ngược tinh thần hiến pháp và luật
pháp hiện hành. Nổi
bật nhất là biểu ngữ trong tay của
một nhà tranh đấu dân chủ quen thuộc là
Luật Sư Lê Công Định. Biểu ngữ
nội dung như sau: “Cá
cần nước sạch và dân cần minh bạch” Hai
khuôn mặt rất quen thuộc nữa và cũng là
một cặp vợ chồng tranh đấu được
ngưỡng mộ là anh chị Huỳnh Anh Tú -
Phạm Thanh Nghiên cũng giương cao một
biểu ngữ tương tự: “Cá
cần nước sạch và nước cần minh
bạch”. Theo
Cơ Quan Minh Bạch Quốc Tế (Transparency
International), thì chỉ số minh bạch của
Việt Nam năm 2015, được công bố ngày 27
tháng 1 năm 2016 tại Berlin, Đức Quốc
rất thấp là 31 điểm trên 100 và sắp
hạng 112 trên tổng số 168 quốc gia. Câu
hỏi chúng ta đặt ra là tại sao quý anh chị
LS Lê Công Định, Phạm Thanh Nghiên và Huỳnh Anh
Tú nêu ra vấn đề minh bạch liên hệ đến
đại họa môi trường phát xuất từ
Vũng Áng, và yếu tố minh bạch có tầm
mức quan trọng thế nào trong quá trình quản
trị quốc gia. II.
Tại sao cần minh bạch (Transparency)? Để
trả lời vấn nạn đầu tiên, chúng ta
chỉ cần duyệt lại những phản ứng
tiền hậu bất nhất, bao che, dấu diếm và
hoàn toàn vô trách nhiệm của giới chức CSVN
ngay tại các cấp bậc cao nhất. Trước
hết- Vụ phó Vụ Nuôi trồng thủy sản,
Bộ NN&PTNT Phạm Khánh Ly cho biết là Đoàn công
tác không vào kiểm tra tại Khu Công Nghệ Vũng
Ánh vì đây là KCN có yếu tố nước ngoài,
đoàn công tác không có thẩm quyền, chức năng
kiểm tra tại khu vực này. Như vậy theo quan
điểm của một viên chức CSVN cấp cao,
chính quyền đã trao chủ quyền của dân
tộc cho Trung Quốc, trong lãnh địa Vũng Áng. Sau
đó, ông Đặng Ngọc Sơn, Phó Chủ
tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh tuyên bố một cách vô
trách nhiệm rằng hiện tại các lồng bè
đang nuôi trồng thủy sản ở Vũng Áng (Hà
Tĩnh) nhiều loại thủy, hải sản
vẫn sinh trưởng bình thường. Những
loại hải sản như: mực, tôm, cua cá
vẫn đang sống thì người dân có thể
ăn được. Ngoài ra, người dân cũng có
thể yên tâm tắm biển ở các vùng biển này. Thêm
nữa, Thứ Trưởng Tài Nguyên và Môi Trường
Võ Tuấn Nhân khẳng định hầu như
cố ý bao che cho Formosa rằng đường ống
xả thải ra biển của Formosa có giấy phép và
Formosa không làm điều gì sai trái cả. Tệ
hại nhất là, sau khi vừa tuyên thệ trước
Quốc Hội của các nhân vật lãnh đạo
cao nhất CSVN như Chủ Tịch Nước
Trần Đại Quang, Thủ Tướng Chính
Phủ Nguyễn Xuân Phúc và Chủ Tịch Quốc
Hội Nguyễn Thị Kim Ngân, thì tam trụ triều
đình này lại im thin thít trước đại
họa của dân tộc. Ông
Tổng Bí Thư Nguyễn Phú Trọng mãi cho đến
hôm nay vẫn im lặng như tờ. Hình như Ông là
dân biểu quốc hội và TBT của một đảng
cộng sản tại một hành tinh xa vời ngoài thái
dương hệ, không liên quan gì đến nước
Việt Nam cả. III.
Yếu tố minh bạch: 1.
Định nghĩa thế nào là yếu tố minh
bạch? Để
trả lời vấn nạn thứ hai, chúng ta
phải khẳng định rằng yếu tố minh
bạch là trọng tâm không thể thiếu của quá
trình quản trị quốc gia, trong một nền dân
chủ chân chính. Yếu
tố đó có thể được định nghĩa
đơn giản như là trách nhiệm bạch hóa cùng
nhân dân tất cả mọi sự kiện liên quan
đến mọi tiến trình nghiên cứu, hình thành,
quyết định và thi hành mọi sách lược
hay dự án của quốc gia. Khi
áp dụng ở mức độ một khu công
nghiệp tự trị như Vũng Áng, thì những
dữ kiện nghiên cứu của các chuyên gia ủng
hộ hay phản đối, chi tiết về hình thành
dự án, cá nhân các quan chức quyết định
thông qua dự án, các thủ tục giám sát dự án,
những nhân vật chịu trách nhiệm trong công tác
giám sát vân vân, đều phải được công
bố minh bạch. Mục
đích là tránh tham nhũng, nhận diện nhanh chóng
những viên chức tắc trách, có biện pháp
chế tài, sửa sai nhanh chóng và rút tỉa bài
học kinh nghiệm cho các dự án hoặc sách lược
tương lai. 2.
Làm sao yếu tố minh bạch có thể phát huy
trọn vẹn? Yếu
tố minh bạch chỉ có thể phát huy tột
đỉnh trong môi trường của một nền
dân chủ hiến định, pháp trị và đa
nguyên chân chính với một xã hội dân sự
phồn vinh. Trong
một nền dân chủ thật sự các điều
kiện sau đây sẽ củng cố cho tính minh
bạch của mọi chính sách quốc gia: a.
Sắc luật thành lập các hội đàn xã
hội hoạt động hiệu năng trong đó các
tổ chức bảo vệ môi sinh được
chính quyền và dân chúng ủng hộ mạnh mẽ.
b.
Trong xã hội dân sự sẽ có sự hiện
diện thiết yếu của một hệ thống
báo chí tư nhân phồn vinh và cạnh tranh mãnh
liệt. Các báo chí tư nhân này hoàn toàn độc
lập với chính quyền và các phóng viên của
họ sẽ truy tìm sự thật từ nhiều góc
cạnh và từ những viên chức thấp nhất
đến các chức vụ hoặc định
chế cao cấp hay tôn kính nhất của quốc
gia. Chính vì thế tự do báo chí, một khi thực
thi triệt để, thường được
gọi là đệ tứ quyền, ngang hàng với các
quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp của
quốc gia. c.
Trong một chế độ dân chủ chân chính, báo
chí do chính quyền thành lập và tài trợ vẫn
hiện hữu. Tuy nhiên họ cạnh tranh công
bằng với báo chí tư nhân và có một Tuyên
Ngôn Độc Lập về Truyền Thông (Charter of
Media Independence) một mặt bảo đảm
những thông tin của họ trung thực và không
bị chính quyền ảnh hưởng, đồng
thời chính quyền cũng không có quyền ảnh hưởng
đến sự độc lập nghề nghiệp
của họ. d.
Quốc hội tại các quốc gia dân chủ
thực sự là cơ quan lập pháp và hình thành các
chính sách tối cao của quốc gia. Chính vì thế
tại các quốc gia theo đại nghị chế
hoặc quốc hội chế, lừa dối
quốc hội (misleading Parliament) như tại Úc là
một vi phạm vô cùng nghiêm trọng và người
thượng nghị sĩ hay dân biểu có thể
chịu những chế tài nghiêm trọng như,
nếu giữ các chức vụ trong chính phủ thì
phải từ chức. Tại Hoa Kỳ, theo tổng
thống chế, nếu khai gian trong một ủy ban
điều trần của hạ viện hoặc thượng
viện, có thể phạm tội khai gian hữu
thệ (perjury) là một trọng tội hình luật. e.
Khai gian hữu thệ (perjury) có nghĩa là trước
khi cho lời khai, cá nhân đã tuyên thệ trước
Thánh Kinh (nếu là người có đạo),
hoặc bằng danh dự (nếu là người lương).
Sau khi đã tuyên thệ, nếu bị chứng minh là
khai gian sẽ phạm tội perjury. Tội Perjury là
một trong những biện pháp củng cố cho
yếu tính minh bạch trong một nền dân chủ
chân chánh. f.
Yếu tố đa nguyên chính trị và sự
hiện diện hiến định hoặc luật
định của những đảng phái đối
lập, không những trên chính trường, mà ngay
cả trong quốc hội, củng cố mạnh
mẽ yếu tính minh bạch trong một nền dân
chủ chân chính. g.
Những sắc luật về tự do thông tin
(Freedom of Information Legislation) là một phương
tiện quan trọng hầu quần chúng và các thành
phần khác của xã hội dân sự (civil society) có
thể tiếp cận những thông tin chính quyền
(the state) không muốn bạch hóa. Các sắc luật này,
buộc các cơ quan công quyền, từ cấp trung
ương đến địa phương, phải
cung cấp những thông tin liên hệ đến các
quyết định của mình, liên hệ đến
những lãnh vực công ích (the public interests), qua
một vài thủ tục điền đơn
giản dị. Trong
một môi trường như thế, không những chính
quyền, các tổ chức bảo vệ môi sinh mà
ngay cả những công dân cá thể, nếu quan tâm,
đều có đầy đủ dữ kiện và thông
tin hầu ảnh hưởng đến tiến trình
hình thành và hoạt động tại KCN Vũng Áng
từ các giai đoạn khởi đầu đến
giai đoạn sản xuất. Những sơ xuất
đã sớm được nhận diện, thẩm
định và sửa sai. IV.
Tại sao yếu tố minh bạch phải song hành
với yếu tố tinh thần chịu trách nhiệm
(accountability)? Yếu
tố minh bạch luôn song hành với tinh thần
chịu trách nhiệm. Lý
do đơn giản là vì nếu chỉ minh bạch hóa
một vấn đề mà không có một quyền
lực cao hơn và hiệu năng hơn, hầu phán
xét và chế tài những sai trái nếu có, thì
yếu tính minh bạch sẽ không có giá trị
thực tế. 1.
Thế nào là tinh thần chịu trách nhiệm? Chúng
ta có thể hiểu một cách tổng quát rằng
hệ thống chính quyền trong một quốc gia,
trong bản chất là một hệ thống hành
xử quyền lực. Tuy nhiên sự hành xử
quyền lực đó không phải vô điều
kiện. Bên cạnh quyền lực còn có trách
nhiệm. Có
hai loại trách nhiệm: hàng ngang (horizontal) và hàng
dọc (vertical). Trách
nhiệm hàng dọc là khi một cấp bậc
thấp chịu trách nhiệm trước một
cấp bực cao hơn. Hàng ngang là khi một cơ
quan hành pháp chịu sự chế tài của hệ
thống tòa án thuộc tư pháp. Hàng dọc cao
nhất, là hành pháp của một chính quyền dân
chủ thì chịu trách nhiệm là trước toàn dân,
trong một cuộc bầu cử đa đảng, công
khai và công bằng. Hàng ngang cao nhất là khi một
nguyên thủ quốc gia (như tổng thống)
bị quốc hội truy tố vì phạm tội và hành
pháp bị lập pháp xét xử. Trong
trường hợp thảm họa môi trường Vũng
Áng, hàng dọc, thì Ông Vụ Phó vụ Thủy
Sản Phạm Khánh Ly chịu trách nhiệm trước
ông vụ trưởng, Ông Phó chủ tịch UBND
Đặng Ngọc Sơn chịu trách nhiệm trước
ông chủ tịch UBND, Thứ trưởng Võ Tuấn
nhân chịu trách nhiệm trước ông bộ trưởng,
và cứ như thế tuần tự theo nấc thang
quyền lực và trách nhiệm đến cấp
bực cao nhất. Về
hàng ngang thì nếu họ có tắc trách, hối
lộ, tham nhũng với Formosa Hà Tĩnh thì sẽ
bị các cơ quan hữu trách truy tố trước
tòa án, về hình luật (có thể bị tù đày)
hoặc về hộ (có thể bồi thường
thiệt hại cho nhà nước hoặc cá nhân liên
hệ). 2.
Làm sao yếu tố tinh thần chịu trách nhiệm
có thể phát huy tối đa Tương
tự như yếu tố minh bạch, tinh thần
chịu trách nhiệm cũng sẽ phát huy thuận
lợi trong môi trường một nền dân chủ
hiến định, pháp trị và đa nguyên chân chính.
Tuy
nhiên nếu muốn chi tiết hóa hơn thì các
yếu tố sau đây vô cùng quan trọng: a.
Trước hết cốt lõi của tinh thần
chịu trách nhiệm là những biện pháp chế tài
chí công vô tư. Điều này chỉ có thể
đến từ một hệ thống tư pháp hoàn
toàn độc lập với hành pháp và lập pháp. b.
Ý niệm tính tối cao của ngành tư pháp trong
việc duyệt xét các tác động hoặc
quyết định của hành pháp (judicial review of
administrative actions or decisions) phải được long
trọng hiến định hóa hoặc luật hóa.
Theo đó, hành pháp không phải là tối cao hoặc
có thể hiện hữu ngoài khung sườn của
luật pháp và hiến pháp. Khi cần thiết, tòa án
cấp liên hệ sẽ chiếu rọi ánh sáng
của công lý vào bất cứ giai đoạn nào
của tiến trình quản trị quốc gia và khi
cần thiết sẽ có những biện pháp chế
tài đối với những tắc trách (derelict of
duty), cẩu thả (negligence), lạm dụng quyền
lực (abuse of power) hoặc tham nhũng (corruption). c.
Ngoài khái niệm perjury nêu trên, ở giai đoạn này,
một khái niệm vô cùng quan trọng nữa của
quan điểm pháp trị cũng phải được
hiến định hóa hoặc luật hóa. Đó là
tội cản trở hoặc làm ô uế tiến trình
thi hành công lý (obstructing or perverting the course of justice).
Đây phải là một trong những trọng tội
hình luật chịu những hình phạt nghiêm
khắc nhất. Khái niệm này là một công cụ
vô cùng hữu hiệu một khi tai họa xảy ra
cho dân tộc vì sự tắc trách của các viên
chức chính quyền. Bất cứ một sự xem
lấn nào của quan chức, dù là chủ tịch nước.
thủ tướng chính phủ, TBT Đảng,
chủ tịch quốc hội, vào tiến trình xử
án của một quan tòa hay một ủy ban đặc
nhiệm của chính phủ điều tra về Vũng
Áng, đều vi phạm tội này và sẽ bị
chế tài hình luật. Như thế chân lý và công lý
mới được bảo vệ. Vì sự vận
hành của ý niệm perjury nêu trên, không ai dám khai gian
trước một tòa án hoặc một ủy ban
điều tra, vì hình phạt sẽ vô cùng nghiêm
khắc. d.
Sự hiện diện của một Luật sư
đoàn độc lập, đứng ngoài vòng
kiềm tỏa của chính quyền, như một
rường cột của xã hội dân sự (civil
society) từ đó không những người dân,
kể cả những dân chài của Vũng Áng có nơi
nương tựa và đòi hỏi công lý, mà từ
luật sư đoàn này sẽ có những luật gia
xuất sắc, uyên bác, chí công vô tư, trở thành
những chánh án uy vũ bất năng khuất,
thiết diện vô tư làm rường cột cho
tinh thần pháp trị nghiêm minh của đất nước. Trong
một chế độ dân chủ hiến định,
pháp trị và đa nguyên chân chính, quyền lợi
tối thượng của tổ quốc (the supreme
national interests) sẽ được bảo vệ, hoàn
toàn độc lập với các thế lực từ
đảng phái, chính quyền hoặc xã hội dân
sự và nhất là mỗi người dân chài lưới
miền Trung, như những công dân cá thể, có
thiệt hại, sẽ được bồi thường
xứng đáng. Trong
một chế độ dân chủ hiến định,
pháp trị và đa nguyên, với cuộc tổng
tuyển cử ngày 22 tháng 5 này, chắc chắn đảng
nắm quyền là CSVN sẽ thất cử, rút
về, rèn cán chỉnh binh để chờ cuộc
bầu cử tiếp theo. Các lãnh tụ chóp bu sẽ
bị đảng cho về hưu vì lãnh đạo
yếu kém. Một equipe mới có khả năng hơn
sẽ lên lãnh đạo. Chính
đảng đối lập sẽ lên nắm
quyền, thành lập chính phủ. Trong
khi đó, tiến trình công lý sẽ có những bước
đi bình thường, triệt để và toàn
diện. Tất cả nhân dân, xã hội dân sự và
các cấp chính quyền đều phải tuân
thủ tiến trình công lý, nghiên mình kính cẩn trước
sự vận hành “pháp bất vị thân” của ý
niệm dân chủ pháp trị chân chính và các vị
quan tòa uy vũ bất năng khuất. V.
Kết luận Qua
yếu tố minh bạch, khi một viên chức
tắc trách bị nhận diện thì vị này
phải chịu trách nhiệm trước một cơ
quan cao hơn (hoặc hàng dọc, hoặc hàng ngang), có
thẩm quyền và bị chế tài. Cấp
bậc cao nhất, như một chính quyền tắc
trách, thì sẽ bị nhân dân chế tài, qua một
cuộc bầu cử dân chủ đa đảng
hầu người dân có thể chọn một chính
đảng khác lên thay thế. Chính
vì thế, yếu tố minh bạch và tinh thần
chịu trách nhiệm là hai thành tố không thể
thiếu trong quá trình quản trị quốc gia
của một nền dân chủ hiến định,
pháp trị và đa nguyên. Tuy
guồng máy quảng trị quốc gia đa diện và
phức tạp, nhưng tinh thần của nó vốn căn
cứ trên công bằng và lẽ phải (justice and
equity), sẽ luôn nhất quán qua mọi giai đoạn,
nhờ yếu tố minh bạch và tinh thần
chịu trách nhiệm, dưới sự soi sáng
của quan điểm pháp trị là yếu tố
chiến lược nhất, trong 3 yếu tố hình
thành một nền dân chủ hiến định, pháp
trị và đa nguyên chân chính. Như
vậy, rõ ràng thể chế độc tài đảng
trị chuyên chính CSVN là nguyên nhân lớn nhất
của sự vắng bóng yếu tố minh bạch,
tinh thần chịu trách nhiệm, đưa đến
không những đại họa môi trường Vũng
Áng, mà còn đưa đến sự lụn bại
của đất nước về văn hóa, đạo
đức, kinh tế và niềm nhục quốc
thể khôn nguôi của toàn dân tộc. Điều
4 Hiến Pháp, hiến định hóa độc tài
đảng trị, rõ ràng đã tước quyền
phán xét tối cao của nhân dân, khi CSVN tùy tiện cướp
đi từ tay nhân dân quyền chọn lựa chính
đảng nào xứng đáng lèo lái con thuyền
quốc gia. Xóa bỏ độc tài, xây dựng một nền dân chủ chân chính cho Việt Nam, đem lại yếu tố minh bạch và tinh thần chịu trách nhiệm trong mọi giai đoạn của quá trình quản trị quốc gia sẽ hồi sinh nguyên khí của dân tộc và chắc chắn sẽ phục hưng đất nước trên trường quốc tế.
|