Chính phủ Mỹ đóng cửa: Tại sao và Như thế nào Trịnh Hữu Long |
Chuyện thật như bịa: chính
phủ Mỹ buộc phải đóng cửa
kể từ 0h ngày hôm nay, 20-12 (2018) Chuyện này
chắc chắn là chưa từng xảy ra ở
Việt Nam rồi. Làm sao một chuyện điên
rồ như vậy có thể xảy ra được?
Một đất nước mà không có chính phủ th́
sẽ ra sao? Nhỡ khủng bố tấn công th́ ai
cứu? Bạn không
cần phải lo lắng đến thế. Không
ai dại đến mức ném cả một cái chính
phủ xuống ao. Nói là “đóng
cửa” nhưng cũng không hẳn là “đóng
cửa”. Bài này sẽ giải thích rơ hơn cái
chuyện nghe như bịa này. Tại
sao lại có chuyện “đóng cửa”? Một
chính phủ muốn hoạt động được
th́ cần có tiền, hay c̣n gọi là ngân sách.
Ngân sách này do thu thuế hoặc vay nợ mà có.
Tất cả được bỏ vào Ngân khố
Quốc gia (Treasury), mà ở Việt Nam ta được
gọi là Kho bạc Nhà nước. Nhưng không
phải có tiền trong kho rồi th́ cứ thế
lấy ra mà xài. Ở Mỹ, cũng như ở
Việt Nam và hầu hết các nước khác, Quốc
hội là nơi quyết định một năm chính
phủ được tiêu bao nhiêu tiền và tiêu vào
việc ǵ. Không giống như
Việt Nam, Quốc hội Mỹ có đến hai
viện, Thượng viện và Hạ viện.
Ngân
sách hàng năm của chính phủ phải được
cả hai viện này thông qua rồi tổng thống kư
ban hành th́ mới bắt đầu giải ngân
được. Đây là cơ
chế tam quyền phân lập vốn là một trong
những trụ cột của thể chế chính
trị Mỹ. Năm
ngân sách của Mỹ bắt đầu vào ngày 1/10 và
kết thúc vào ngày 30/9 hàng năm. Về nguyên
tắc th́ trước khi năm ngân sách kết thúc,
Quốc hội phải thông qua được ngân sách
năm tới, nhưng ở Mỹ có hai chuyện:
hoặc là việc thông qua ngân sách năm mới bị
chậm lại, hoặc là Quốc hội sẽ thông
qua những khoản ngân sách tạm thời để
chính phủ hoạt động trong một thời gian
ngắn, vài tuần hoặc vài tháng. Suốt từ
cuối năm 2016 đến nay, chính phủ Mỹ
đă hoạt động nhờ những khoản ngân
sách tạm thời như vậy. Và khoản tạm
thời gần nhất đă kết thúc vào nửa
đêm ngày 19/1. Bởi vậy cho
nên vào đêm 19/1 đó, Thượng viện
Mỹ đă phải làm việc đến tận
nửa đêm để cố gắng thông qua một gói
ngân sách tạm thời ḥng duy tŕ hoạt động
của chính phủ.
Nhiều người
nói bây giờ đảng Cộng hoà kiểm soát
được cả hai viện của Quốc hội
lẫn ghế tổng thống mà sao lại không thông
qua được ngân sách? Vướng
mắc nằm ở chỗ một
đạo luật của Quốc hội Mỹ yêu
cầu muốn thông qua được ngân sách th́ phải có ít
nhất 60/100 phiếu ở Thượng viện.
Trong khi đó, đảng Cộng hoà chỉ có 51
ghế, muốn thông qua th́ 51 ông, bà đó phải
thống nhất tuyệt đối và đồng
thời phải chèo kéo thêm được 9 ông, bà thượng
nghị sĩ thuộc đảng Dân chủ đối
lập nữa mới được. Do thủ tục
là như vậy nên thường hai đảng lớn
của Mỹ phải đàm phán, giao kèo, đổi chác
với nhau th́ mới thông qua ngân sách được.
Ít khi nào họ không thoả hiệp được
với nhau, trong lịch sử Mỹ mới có 12
lần như vậy. Lần đóng cửa gần
nhất là năm 2013 dưới thời Tổng
thống Obama. Lần này do chỉ có 50 thượng
nghị sĩ đồng ư thông qua ngân sách nên dự
luật này không “qua cầu” được, chính
phủ hết tiền tiêu nên buộc phải đóng
cửa. Đến khi nào
Quốc hội thoả hiệp được với
nhau về một gói ngân sách mới th́ chính phủ
mới mở cửa trở lại. Thời gian đóng
cửa các lần trước dao động từ 5
đến 21 ngày. Đến đây,
có
mấy chuyện cần phải lưu ư: (i) vụ đóng cửa này chỉ
ảnh hưởng tới chính quyền liên bang, (ii) không phải cơ quan nào của liên
bang cũng bị đóng cửa, và (iii) có những cơ quan liên bang chỉ
bị đóng cửa một phần. Một chuyện
rất quan trọng nữa là gói ngân sách không
được thông qua này chỉ bao gồm cả
khoản chi để duy tŕ hoạt động b́nh thường
của chính phủ, bao gồm - - chi lương, - - đi lại, - - mua sắm, - - xây dựng và bảo tŕ các trụ
sở chính quyền liên bang, và một số khoản
chi thường xuyên khác. Nó
không bao gồm các khoản tiền hưu trí, phúc
lợi xă hội hay tiền trả nợ của
chính phủ. Chỉ
ảnh hưởng tới chính phủ liên bang Nghe chính phủ
Mỹ đóng cửa nhiều người lại tưởng
toàn bộ cơ quan công quyền đóng hết.
Thực ra không phải. Kết cấu chính
quyền Mỹ chia làm chính quyền liên bang và chính
quyền tiểu bang. Mỹ có 50 tiểu bang. Thế
th́ nó khác ǵ so với việc Việt Nam có 64 tỉnh,
thành? Khác ở chỗ
mỗi bang trên thực tế gần giống như
một quốc gia độc lập: họ có quốc
hội riêng, toà án riêng, cơ quan hành pháp riêng, pháp
luật riêng, cảnh sát riêng, quân đội riêng*, và…
tiền riêng. Tiền ở đây là ngân sách chứ không
phải tiền tệ, v́ họ vẫn dùng đồng
đô-la Mỹ. Do có tiền riêng
nên hoạt động của chính phủ tiểu
bang không bị ảnh hưởng bởi vụ đóng
cửa của chính quyền liên bang. * Lưu ư: Quân
đội riêng ở đây được gọi là
Vệ binh Quốc gia (National Guards), hoạt động
gần giống như lực lượng quân nhân
dự bị địa phương, có quân thường
trực nhưng hầu hết là khi cần mới huy
động, và dù thuộc biên chế tiểu bang nhưng
khi cần Tổng thống có thể huy động vào
quân số liên bang.
Những
cơ quan nào bị đóng cửa? Khi xác định
cơ quan, dịch vụ nào của chính quyền liên
bang phải đóng cửa, pháp luật Mỹ chia chúng
ra làm hai loại: “ngoại trừ” (excepted) và
“không ngoại trừ” (non-excepted), mặc dù người
ta hay dùng từ “thiết yếu” (essential) và “không
thiết yếu” (non-essential) hơn. Các
cơ quan bị liệt vào nhóm “không thiết
yếu” sẽ bị đóng cửa. Vào năm 2013, các
công viên quốc gia, bảo tàng, sở thú, thư
viện liên bang bị đóng cửa, bao gồm cả
Thư viện Quốc hội. Một số chương
tŕnh hỗ trợ nhân đạo dài hạn, nhiều
dự án nghiên cứu của chính phủ cũng
chịu chung số phận. Nhiều cơ
quan liên bang có thể sẽ phải hạn chế
hoặc gần như chỉ hoạt động cầm
chừng do đa số nhân sự của họ phải
nghỉ, ví dụ Uỷ ban Chứng khoán và Cơ quan
Bảo vệ Môi trường. Tiêu chí “không
thiết yếu”
không chỉ được xác định theo cơ
quan, mà c̣n theo vị trí. Ví dụ mặc
dù Quốc hội, toà án, cơ quan pḥng chống
tội phạm, cơ quan ngoại giao Mỹ vẫn làm
việc nhưng họ sẽ phải cắt giảm
một số nhân sự làm những việc “không
thiết yếu” và có thể hoăn hoặc tạm
dừng một số đầu việc. Một số
vụ án dân sự sẽ bị đ́nh lại, hồ
sơ xin cấp một số phép không được
xử lư, hồ sơ xin hộ chiếu và thị
thực có thể bị chậm lại hoặc hoăn vô
thời hạn, v.v. Do thiếu nhân sự hỗ trợ
nên các dịch vụ “thiết yếu” cũng bị
ảnh hưởng đáng kể. Theo
luật, những ai thuộc diện phải nghỉ làm
th́ dù có muốn t́nh nguyện đi làm không lương
trong những ngày chính phủ đóng cửa cũng không
được.
Những
cơ quan nào vẫn hoạt động? Những cơ
quan được cho là “thiết yếu” đối
với việc bảo vệ sự sống và tài
sản của con người vẫn sẽ hoạt
động b́nh thường. Quân
đội, lực lượng điều tra chống
tội phạm, nhà tù liên bang, cơ quan an sinh xă
hội, bệnh viện dành cho cựu chiến binh, cơ
quản kiểm soát không lưu, cơ quan vệ sinh an
toàn thực phẩm, các cơ quan chi trả bảo
hiểm y tế và trợ cấp giáo dục và một
số cơ quan khác được cho là thiết
yếu và vẫn hoạt động b́nh thường. 1,3 triệu quân
nhân Mỹ vẫn làm nhiệm vụ b́nh thường, mặc dù
một số chương tŕnh huấn luyện sẽ
phải huỷ bỏ hoặc hoăn lại. Toà
án liên bang vẫn làm việc, đơn
từ nộp tới vẫn được xử lư và
các phiên toà vẫn diễn ra theo kế hoạch. Quốc hội
vẫn hoạt động. Tất nhiên rồi,
họ mà không hoạt động th́ làm sao thông qua
được ngân sách mới chứ. Và nhóm điều
tra của công tố viên đặc biệt Robert
Muller không
bị ảnh hưởng ǵ. Cần
lưu ư rằng, một số cơ quan có nguồn thu
riêng và không phụ thuộc hoàn toàn vào ngân sách
sẽ vẫn duy tŕ được hoạt động
trong một khoảng thời gian nhất định nào
đó. Bộ Ngoại
giao sẽ duy tŕ được cơ quan lănh sự v́
có lệ phí cấp hộ chiếu và thị thực,
hay các toà án vẫn có nguồn thu riêng từ án phí. Riêng
ngân sách dành cho toà án th́ c̣n được điều
chỉnh bởi một số đạo luật cấp
ngân sách dài hạn khác nên không bị ảnh hưởng
nhiều bởi những lần chính phủ đóng
cửa. Bưu điện
Hoa Kỳ, một cơ quan liên bang, vẫn có nguồn
thu từ phí dịch vụ để duy tŕ hoạt
động của ḿnh. Nói cách khác, chính
phủ Mỹ đóng cửa không có nghĩa là biên
giới sẽ mở ra cho ai vào th́ vào, hay máy bay trên
bầu trời Mỹ sẽ bỗng dưng lạc
lối đâm vào nhau, hay bang hội khủng bố
nổi lên giết người hàng loạt không có ai ngăn
chặn. Tuy vậy,
những ai vẫn phải đi làm trong những ngày chính
phủ Mỹ đóng cửa th́ có nguy cơ cao là
sẽ chỉ được nhận lương khi nào
chính phủ mở cửa trở lại, nếu cơ
quan họ không thu xếp được nguồn thu nào
khác. Việc họ có được
tính lương trong những ngày chính phủ đóng
cửa hay không th́ hoàn toàn tuỳ thuộc vào gói ngân
sách của Quốc hội, khi có khi không, người có
người không. Cùng với chính
quyền tiểu bang, các dịch vụ thiết yếu
này của liên bang sẽ giúp cho xă hội Mỹ
vận hành tương đối b́nh thường, không
có ǵ xáo trộn đặc biệt, cũng không có
bạo loạn nổi lên khắp nơi như những
người có óc tưởng tượng phong phú nghĩ
ra. Tóm lại, để
hiểu rơ quy mô của lần đóng cửa này
th́ ta có thể h́nh dung là khoảng 850 ngh́n viên
chức chính phủ có thể phải nghỉ việc,
trong khi khoảng 1,87 triệu viên chức dân sự khác
cộng với 1,3 triệu quân nhân sẽ vẫn làm
việc.
Tổng
thống, các thượng nghị sĩ, hạ nghị
sĩ, và các thẩm phán vẫn được
nhận lương. Lư do họ
vẫn được nhận lương v́… Hiến
pháp Mỹ nói thế. Có
những điều khoản trong Hiến pháp quy định
rằng họ được nhận lương và lương
không bị giảm trong suốt thời gian tại
nhiệm. Do đó, đạo luật nào cắt hay
giảm lương của họ đều trái với
Hiến pháp. Tu chính án thứ
27 của Hiến pháp Mỹ c̣n quy định rằng
mọi đạo luật điều chỉnh lương
(tăng hay giảm) của thành viên Quốc hội
chỉ có hiệu lực kể từ Quốc hội
khoá sau đó. Điều này có
nghĩa là các ông bà trên có muốn không nhận lương
hay giảm lương cũng không được. Thành
ra lần trước khi chính phủ đóng cửa năm
2013, một số nghị sĩ tuyên bố sẽ đóng
góp lương của họ trong thời gian chính
phủ đóng cửa cho hoạt động từ
thiện. Biểu
hiện của dân chủ Việc chính
phủ phải đóng cửa một phần
đương nhiên không phải việc hay ho ǵ. Nó làm
đ́nh trệ nhiều hoạt động của xă
hội, gây khó khăn cho người dân và gây hại
cho nền kinh tế. Tuy nhiên, đây
lại là một biểu hiện sinh động và lư
thú của một nền dân chủ. Cơ chế
tam quyền phân lập (separation
of powers) và cơ
chế kiểm soát – cân bằng (checks and
banlances) không cho phép ai, kể cả tổng thống,
muốn làm ǵ th́ làm hay muốn tiêu tiền ra sao th́ tiêu.
Tổng thống chỉ là một phần ba của chính
quyền, bên cạnh đó c̣n có Quốc hội và toà
án nữa. Tổng
thống cũng chỉ là kẻ tiêu tiền, c̣n kẻ
duyệt chi lại là Quốc hội. Trớ
trêu thay, hai cơ chế này không đủ để
kiểm soát việc chính phủ tiêu tiền. Điều ǵ
sẽ xảy ra khi một đảng duy nhất
kiểm soát toàn bộ ba nhánh của chính quyền?
Đảng đó sẽ chỉ đạo Quốc
hội duyệt chi theo ư nó, tiêu tiền theo ư nó, và
kiểm toán theo ư nó. Nguy cơ tham nhũng và tiêu
tiền vô tội vạ vào những chính sách kém
hiệu quả ở đây là không thể rơ ràng hơn.
Việt
Nam, Trung Quốc, Bắc Triều Tiên, Cuba và nhiều nước
có hệ thống chính trị một đảng rơi
vào t́nh trạng này. Cơ
chế tam quyền phân lập chỉ hoạt động
được nếu nó dựa trên một thể
chế chính trị dân chủ, nghĩa là người
dân và các đảng phái được tham chính thông
qua các cuộc bầu cử định kỳ, tự do
và công bằng. Nhờ có hai
đảng phái chính trị chuyên kèn cựa và bới
móc nhau là Cộng hoà và Dân chủ, nhờ quyền
lực thực sự mà lá phiếu của cử tri
mang lại mà người dân biết được chi
tiết từng khoản trong dự luật ngân sách và
buộc các chính trị gia phải cân nhắc cẩn
thận trước khi bỏ phiếu. Việc
bắt buộc phải có 60 phiếu mới thông qua
được ngân sách cũng buộc
hai đảng phải thoả hiệp với nhau v́
lợi ích chung của quốc gia thay v́ lúc nào cũng
chạy theo lợi ích riêng của đảng ḿnh. Tài
liệu tham khảo: • U.S. government shutdown begins as spending bill fails in Senate,
Reuters. • Who’s affected by a shutdown: By the numbers, CNN. • Everything you need to know about a government shutdown,
Washington Post. • What closes when the government shuts down, Washington Post. • U.S. federal courts to remain open if government shuts down,
Reuters. • Government shutdown 2018: what a federal government shutdown actually
means, Vox. • Open Or Closed? Here’s What Happens In A Partial Government Shutdown,
NPR. • Federal budget 101, National Priorities. |