Liệu
Toà án Hình sự Quốc tế có thể xử
tội Putin được không? Đỗ Kim Thêm |
Hiện
trạng Trong
hai năm qua, nhiều cơ quan truyền thông quốc
tế đã tường thuật khá nhiều về
tội ác chiến tranh do Tổng thống Nga Vladimir Putin
gây ra cho vô số thường dân Ukraine. Ngay
từ đầu cuộc chiến, công luận thế
giới kinh hoàng chứng kiến những hình ảnh
tang thương khi binh sĩ Nga gây cảnh chết chóc
cho bao nhiêu thường dân vô tội tại thị
trấn Bucha, gần thủ đô Kyiv của Ukraine:
Nhiều người chết nằm la liệt trên
đường phố, bị trói tay sau lưng và
khắp cơ thể có dấu hiệu bị tra tấn
bằng bạo lực, các mồ chôn tập thể… tương
tự như bi kịch của 5000 đồng bào
Huế trong chiến cuộc Mậu Thân tái diễn. Theo
ước tính của Phủ Cao ủy Nhân quyền Liên
Hiệp Quốc ngày 29/2/2024, có khoảng 10.675 dân thường
thiệt mạng và 20.080 người bị thương
khi quân đội Nga tấn công vào các bệnh viện
và khu dân cư. Liệu
Putin có chịu trách nhiệm về các cáo buộc vi
phạm tội ác chiến tranh trước Tòa án Hình
sự Quốc tế (TAHSQT – International Crimical Court, ICC)
không? Định nghĩa Về
mặt pháp lý, Công ước La Haye năm 1907 và
bốn Công ước Geneva năm 1949 với các
Nghị định thư bổ sung năm 1977 và 2005,
định nghĩa tội ác chiến tranh là các vi
phạm nghiêm trọng hoặc vi phạm luật nhân
đạo quốc tế. Các
yếu tố cấu thành tội phạm gồm
việc sử dụng vũ khí bị cấm là hóa
học và sinh học. Luật cũng bao gồm việc
bảo vệ những người không liên quan trực
tiếp đến chiến sự như dân thường,
tù nhân và nhân viên y tế. Quy
chế Rome của TAHSQT năm 1998 liệt kê chi tiết
các yều tố này. Dựa theo cơ sở này, Điều
8 Công ước Geneva quy định các vi phạm
gồm có: –
Các cuộc tấn công có chủ ý vào dân thường
và các mục tiêu dân sự. –
Giết hoặc làm bị thương các chiến binh
đầu hàng hoặc không có khả năng tự
vệ. –
Tra tấn –
Hiếp dâm và tấn công tình dục –
Nô lệ –
Cưỡng bách di dời –
Bắt làm con tin –
Chuyên quyền phá hoại tài sản và hôi của –
Các cuộc tấn công có chủ ý vào bệnh viện,
trường học và các tòa nhà được dành
sử dụng cho các hoạt động tôn giáo,
nghệ thuật và văn hóa. Do
đó, khi binh sĩ Nga tấn công vào các trường
học, nhà hộ sinh, hí viện Mariupol, giết hại
dân thường ở thị trấn Bucha, thì có
thể họ bị quy kết là gây ra tội ác
chiến tranh. Tuy
nhiên, luật pháp quốc tế cũng dè dặt khi quy
định, tiên khởi chỉ là một loại cáo
buộc tạm thời dành cho nghi can cho đến khi nào
được chứng minh rõ ràng là tội phạm; có
nghĩa là, cũng có những vùng xám dành để có
nhiều cách biện minh khác nhau dựa theo luật nhân
đạo quốc tế. Cách thu thập bằng chứng Hiện
nay, tổ chức phi chính phủ Trung tâm Rafael Lemkin (Ba
Lan) đang tích cực sưu tầm bằng chứng
đủ loại về các tội ác chiến tranh
của Putin. Họ được thành lập đặc
biệt cho nhiệm vụ này và do nhà nước tài
trợ. Ngoài
ra, báo giới trong và ngoài Ukraine cũng đang làm
việc tương tự. Năm 2022, báo New York Times
chứng minh hành động tàn bạo của binh sĩ
Nga với các hình ảnh từ vệ tinh sau khi quân
đội Nga rút khỏi Bucha. Các cá nhân khác ở
Ukraine đang thu thập các lời khai và bằng
chứng của nạn nhân. Theo
các luật gia, cách tốt nhất là nên tìm cách
đưa các nạn nhân đến gặp trực
tiếp các điều tra và công tố viên, để
họ ghi lại tội ác một cách chuyên nghiệp hơn.
Một trở ngại khác là, nếu nạn nhân
sống sót bị phỏng vấn thường xuyên, thì
nguy cơ tái chấn thương sẽ tăng lên. Đặc
điểm chung của ngành tư pháp hình sự là
hoạt động chậm chạp, luôn mang tính
phản ứng theo luật định. Để có
được bằng chứng cụ thể, sinh động
và thuyết phục về hoàn cảnh của từng
nạn nhân là rất khó. Thực tế cho thấy, Tòa
án Hình sự Quốc tế (TAHSQT) giải quyết thành
công trong nhiều trường hợp kể từ năm
2002. Kinh nghiệm Phần
lớn giới lãnh đạo các quốc gia châu Phi
bị cáo buộc vi phạm trong các vụ án chống
lại tội phạm chiến tranh. Thủ tục này
được tiến hành ở TAHSQT và kéo dài trong
nhiều năm. Cụ thể là: –
Năm 2012, thủ lĩnh dân quân Congo Thomas Lubanga bị
kết án 14 năm tù sau một phiên tòa kéo dài ba năm. –
Năm 2016, tòa án ở The Hague lần đầu tiên xác
định việc phá hủy các tòa nhà tôn giáo
lịch sử Timbuktu ở Mali, châu Phi, là tội ác
chiến tranh. Thủ phạm chính Ahmad Al Faqi Al Mahdi, là
thành viên của Ansar Eddine, một phong trào liên kết
với Al Qaeda, đã bị kết án chín năm tù. –
Năm 2018, năm quốc gia Nam Mỹ và Canada đã
đệ đơn xin điều tra chính phủ
Venezuela vì vi phạm nhân quyền. –
Năm 2021, hai cựu lãnh đạo Cơ quan An ninh
Serbia là Jovica Stanišić và Franko Simatović bị
kết tội hỗ trợ các hành vi giết người,
bức hại và trục xuất trong cuộc chiến
Bosnia. Thẩm quyền quyết định Về
cơ bản, có bốn cách để điều tra và
xác định tội ác chiến tranh. Từ năm
2002, lần đầu tiên 123 quốc gia đã đồng
ý TAHSQT truy tố tội ác diệt chủng, tội ác
chống nhân loại, tội ác chiến tranh và tội
ác xâm lược. Trong
thập niên 1990, các phạm nhân bị xét xử
bởi các tòa án đặc biệt: Tòa án Kosovo và Tòa
án Rwanda là hai tòa án đặc biệt được
thành lập để xét xử cho các cuộc xung đột
này. Thủ tục điều tra Qua
hai bản tuyên bố trước đây, Ukraine đã công
nhận thẩm quyền của TAHSQT được áp
dụng trong lãnh thổ Ukraine. Vào
đầu tháng 4/2022, ông Karim Khan, một luật sư
người Anh và là công tố viên trưởng
của TAHSQT, đã chính thức mở cuộc điều
tra về tội ác chiến tranh ở Ukraine. Thủ
tục này được thực hiện mà không
cần lệnh của tòa án vì trước đó có 40
quốc gia đã yêu cầu tiến hành. Ban
đầu, việc điều tra nhắm vào bán đảo
Crimea và miền đông Ukraine kể từ năm 2014.
Sau khi thu thập nhiều bằng chứng tại
chỗ, Công tố viên trưởng Karim Khan cho rằng,
đã có đủ cơ sở để tin rằng
cả tội ác chiến tranh và tội ác chống nhân
loại đã được Putin thực hiện trong tòan
bộ cuộc chiến tranh Ukraine. Do đó, Ukraine cũng
nên được nhìn chung là một “hiện trường
tội phạm”. Cách
thứ hai để truy tố là thành lập một
Ủy ban Điều tra do Hội đồng Nhân
quyền Liên Hiệp Quốc triệu tập. Liên
Hiệp Quốc có thể uỷ nhiệm công việc
của ủy ban này cho một tòa án hỗn hợp chuyên
về tội ác chiến tranh quốc tế. Cách
thứ ba là một nhóm các quốc gia quan tâm hoặc
bị ảnh hưởng có thể thành lập một
tòa án để xét xử các tội phạm chiến
tranh. Một ví dụ điển hình là, tòa án Nuremberg
xét xử giới lãnh đạo Đức quốc xã
sau Thế chiến thứ hai. Hiện
nay, Ukraine, Ba Lan và Lithuania đã thành lập một nhóm
điều tra chung về tội ác chiến tranh
của Putin. TAHSQT cũng đang có các biện pháp hợp
tác với nhóm này. Tòa án đặc biệt Một
số quốc gia khác cũng đề xuất thành
lập một tòa án đặc biệt. Nhưng có
nhiều ý kiến phản bác, cho rằng, đó
chỉ hình thức của một “tòa án chống
Nga”. Việc tranh cãi này không được đa
số các quốc gia tán thành vì nhìn chung TAHSQT là
giải pháp tốt hơn, cho dù tòa không thể
hoạt động hữu hiệu đối với
tội ác xâm lược. Tội
xâm lược chỉ thuộc thẩm quyền của
TAHSQT nếu cả hai nước đều là quốc
gia thành viên của Tòa án. Bởi vì Nga không công
nhận TAHSQT, nên tòa đành bất lực trong việc
tiến hành xét xử. Quyền truy tố của từng quốc gia Xét
cho cùng, từng quốc gia cũng có quyền hợp pháp
để truy tố tội ác chiến tranh. Ví dụ,
ở Đức, cuộc điều tra về cuộc
chiến Ukraine cũng đang được tiến hành
tại Văn phòng Tổng công tố liên bang. Một toán
đặc nhiệm thuộc Văn phòng Cảnh sát Hình
sự Liên bang (Bundeskriminalamt, BKA) được
thiết lập cho mục đích này. Cho đến nay,
BKA đã thẩm vấn 74 nhân chứng ở Ukraine. Các
hình ảnh video từ mạng xã hội và hình ảnh
vệ tinh của Bundeswehr cũng được dùng làm
tài liệu tham khảo. Tuy
nhiên, BKA cho rằng không thể ra lệnh bắt
giữ đối với một số người
nhất định trong vài năm, chẳng hạn như
các chỉ huy cấp cao của quân đội Nga
hoặc lãnh đạo Điện Kremlin. Triển vọng về
lệnh bắt giữ Putin Vào
ngày 17/3/2023 TAHSQT ban hành lệnh bắt giữ Tổng
thống Nga Vladimir Putin vì bị cáo buộc trục
xuất bất hợp pháp trẻ em và cưỡng
bức tái định cư từ các vùng lãnh thổ
bị chiếm đóng của Ukraine sang Liên bang Nga.
Một lệnh bắt giữ khác cũng đã
được ban hành đối với Maria Lvova-Belova,
Ủy viên về Quyền Trẻ em trong chính quyền
Tổng thống của Putin. TAHSQT
không có lực lượng cảnh sát riêng dùng làm phương
tiện để thực hiện lệnh bắt
giữ, có nghĩa là lệnh chỉ được
thực hiện bởi một quốc gia thành viên
của TAHSQT. Thực tế là quốc tế cũng
đành bất lực trong việc áp giải Putin ra trước
tòa, vì Putin cũng không dại gì mà công du trong lúc này,
trừ việc sẽ đi thăm Việt Nam, vốn dĩ
là một đồng minh thân thiết. Ngược
lại, triển vọng cũng mở ra, cho dù hạn
chế. Ví dụ như Ukraine, dù không phải là thành
viên của TAHSQT, nhưng Ukraine là nạn nhân, nên đã
công nhận thẩm quyền xét xử của tòa án
trong phạm vi lãnh thổ Ukraine với hiệu lực
hồi tố sau khi Nga gây ra cuộc chiến tranh xâm lược. Do
đó, hiện nay, TAHSQT đang điều tra trên lãnh
thổ Ukraine và có thể ra lệnh bắt giữ Putin. Trách nhiệm Ai
có trách nhiệm trong cuộc tấn công Ukraine, Nga hay
Putin? Theo luật nhân đạo quốc tế và Quy
chế Rome, chỉ những cá nhân mới có thể
bị truy tố và kết án là tội phạm
chiến tranh; do đó, pháp nhân hay nhà nước không
bị. Về
thủ tục truy tố, vấn đề quy trách
nhiệm được mang ra thảo luận và thủ
tục cũng cần phải làm rõ. Các vị chỉ
huy quân sự và chính trị gia, những người không
liên quan trực tiếp đến tội ác chiến
tranh, có thể bị quy kết về mặt pháp lý, thông
qua trách nhiệm của cấp trên mà họ công
nhận. Điều này không chỉ áp dụng nếu các
thượng cấp ra lệnh thi hành những tội ác
này, mà còn cho giới chức biết về lệnh
hoặc đang ở một vị trí mà họ có
thể biết và không phản ứng. Do
đó, thủ phạm sẽ bị đưa ra tòa
chỉ có thể là những người thừa hành
cấp thấp, nghĩa là, công lý không được
thực thi đúng mức. Nhưng các mệnh lệnh
cụ thể trong chiến cuộc Ukraine đến
trực tiếp từ Điện Kremlin. Do đó, Tòa
phải truy nguyên đến tận cùng nguồn gốc
của mệnh lệnh gây ra tội ác để chung
quyết..
|