Mối
quan hệ Mỹ – Trung sau vụ nổ khinh khí
cầu Joseph S. Nye, Jr. Đỗ Kim Thêm dịch |
Nếu mối quan
hệ Trung Quốc-Hoa Kỳ là một ván bài, người
ta có thể nói rằng Mỹ và các đồng minh lâu
đời đă chơi cao tay, đặc biệt là
trong bối cảnh các thách thức chính trị, dân
số và kinh tế ngày càng gia tăng đối
với Trung Quốc. Nhưng ngay cả khi ở
thế cao tay cũng có thể thua nếu chơi tệ. Khi Tổng thống
Mỹ Joe Biden và Tập Cận B́nh, người đồng
cấp Trung Quốc, gặp nhau tại Bali hồi tháng mười
một năm ngoái, họ đă đồng ư tổ
chức các cuộc họp cấp cao để thiết
lập các lằn ranh bảo vệ cho cuộc cạnh
tranh chiến lược Trung – Mỹ. Ngoại trưởng
Mỹ Antony Blinken dự kiến sẽ công du Bắc Kinh
hồi tháng trước để mở đầu cho
nỗ lực đó. Nhưng khi Trung Quốc đưa
một quả khinh khí cầu gián điệp (có
thể nh́n thấy bằng mắt thường) vào
trong lănh thổ Mỹ, chuyến thăm của Blinken
đă bị hủy bỏ, thậm chí c̣n nhanh hơn
cả việc bắn hạn khinh khí cầu này. Mặc dù chắc
chắn đây không phải là lần đầu tiên mà
Trung Quốc triển khai một khinh khí cầu theo cách
như vậy, nhưng thời điểm không thích
hợp là điểm đáng chú ư. Tuy nhiên, có lẽ
sẽ tốt đẹp hơn nếu Blinken tiếp
tục chuyến viếng thăm. Đúng vậy,
Trung Quốc tuyên bố một cách đáng ngờ
rằng thiết bị này là một khinh khí cầu theo
dơi thời tiết, nó đă đi chệch hướng;
nhưng việc che đậy thông tin về hoạt
động t́nh báo hầu như không phải là
lần duy nhất đối với Trung Quốc. Vụ
việc tháng trước gợi lại chuyện
của năm 1960, khi Tổng thống Hoa Kỳ Dwight
Eisenhower và Thủ tướng Liên Xô Nikita Khrushchev
dự kiến gặp nhau để thiết lập các
lằn ranh trong Chiến tranh Lạnh. Nhưng sau đó
Liên Xô đă bắn hạ một chiếc máy bay do thám
của Mỹ mà Eisenhower ban đầu cố bác bỏ,
cho rằng đó là một chuyến bay thời tiết
bị lạc. Hội nghị thượng đỉnh
đă bị huỷ bỏ, và các lằn ranh thực
sự đă không được thảo luận cho
đến sau cuộc Khủng hoảng tên lửa Cuba năm
1962. Một số nhà phân
tích so sánh mối quan hệ Mỹ – d Trung hiện
tại với Chiến tranh Lạnh, v́ nó cũng đang
trở thành một cuộc cạnh tranh chiến lược
kéo dài. Nhưng sự tương tự có thể gây
hiểu lầm. Trong thời Chiến tranh Lạnh,
hầu như không có vấn đề thương
mại hay đàm phán nào giữa Mỹ và Liên Xô, cũng
như không có sự tương thuộc về sinh thái
trong các vấn đề như biến đổi khí
hậu hoặc đại dịch. Đối với
Trung Quốc, t́nh h́nh gần như là đối
nghịch. Bất kỳ chiến lược ngăn
chặn nào của Mỹ sẽ bị hạn chế
bởi thực tế Trung Quốc là đối tác
chủ yếu về thương mại của
nhiều quốc gia, nhiều hơn so với Mỹ. Nhưng trong
thực tế, khi so sánh tương tự t́nh trạng
trong Chiến tranh Lạnh là phản tác dụng, v́
một chiến lược không loại trừ khả
năng xảy ra một cuộc chiến tranh lạnh
mới. Chúng ta vẫn có thể theo đuổi con
đường đó một cách t́nh cờ. Do đó,
sự tương đồng về mặt lịch
sử một cách thích hợp cho thời điểm
hiện tại không phải là năm 1945 mà là năm
1914, khi tất cả các cường quốc đều
mong có một cuộc chiến tranh Balkan lần thứ
ba ngắn ngủi, mà thực ra nó chỉ kết thúc
với Thế chiến thứ nhất, kéo dài bốn năm
và phá hủy bốn đế chế. Vào đầu
những năm 1910, các nhà lănh đạo chính trị
đă không chú tâm nhiều đến sức mạnh
của tinh thần dân tộc ngày càng tăng. Ngày nay, các
nhà hoạch định chính sách sẽ hành xử
tốt đẹp để không lặp lại sai
lầm này. Họ phải cảnh giác với những tác
động của tinh thần dân tộc đang
trỗi dậy ở Trung Quốc, tinh thần dân túy
ở Hoa Kỳ và sự tương tác đầy nguy
hiểm giữa hai thế lực này. Với sự
vụng về trong chính sách ngoại giao của Trung
Quốc và lịch sử lâu dài hơn của các
cuộc đối đầu và các sự cố đối
với Đài Loan, các triển vọng về một t́nh
trạng leo thang không có chủ tâm sẽ khiến
tất cả chúng ta lo lắng. Trung Quốc xem
Đài Loan là một tỉnh nổi loạn. Kể
từ chuyến Hoa du của Tổng thống Mỹ
Richard Nixon năm 1971, chính sách của Mỹ đă
được đề ra để ngăn chặn
việc Đài Loan tuyên bố độc lập về
mặt pháp lư và việc Trung Quốc sử dụng vũ
lực để thống nhất. Nhưng hiện nay,
một số nhà phân tích lập luận rằng, chính
sách răn đe hai mặt đă lỗi thời,
với lư do là sức mạnh quân sự ngày càng tăng
của Trung Quốc có thể cám dỗ nước này
tấn công ngay vào khi nào có cơ hội. Các nhà phân tích khác
tỏ ra hoài nghi. Họ cảnh báo rằng, một
sự bảo đảm an ninh của Mỹ đối
cho Đài Loan sẽ kích động cho Trung Quốc hành
động, thay v́ răn đe, và họ lo ngại
rằng các công du chính thức của các giới
chức cấp cao đến ḥn đảo này không phù
hợp với “chính sách một Trung Quốc” mà
Mỹ đă tuyên bố từ thập niên 1970. Ngay cả khi Trung
Quốc tránh một cuộc xâm lược toàn diện
và chỉ cố gắng ép buộc Đài Loan bằng
một cuộc phong tỏa, hoặc bằng cách
chiếm một ḥn đảo ngoài khơi, chỉ
cần một vụ va chạm tàu hoặc máy bay gây
tổn thất sinh mạng có thể đủ để
kích hoạt cho một sự leo thang rộng lớn hơn.
Ví dụ như, nếu Mỹ phản ứng bằng cách
phong toả các tài sản của Trung Quốc hoặc
viện dẫn Đạo luật Giao dịch với
kẻ thù, hai nước có thể nhanh chóng rơi vào
một cuộc chiến tranh lạnh thực sự,
hoặc thậm chí là một cuộc chiến tranh nóng. Một binh pháp
về cách khởi động cho chiến tranh gần
đây do Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và
Quốc tế ở Washington, D.C. nghiên cứu, cho
thấy, Mỹ có thể giành chiến thắng trong
một cuộc thi đấu như vậy, nhưng
với phí tổn rất lớn cho cả hai bên (và cho
nền kinh tế thế giới). Do đó, giải pháp
tốt nhất cho vấn đề Đài Loan là kéo dài
hiện trạng. Cựu Thủ tướng
Úc Kenvin Rudd lập luận, mục tiêu của phương
Tây là không nên đạt được chiến
thắng hoàn toàn trước Trung Quốc, mà là điều
hướng t́nh trạng cạnh tranh với nước
này. Chiến lược hợp lư là tránh bôi nhọ
Trung Quốc và thay vào đó đóng khung mối quan
hệ theo khía cạnh “cùng tồn tại trong cạnh
tranh”. Nếu trong dài hạn, Trung Quốc thay đổi
tốt hơn, đó chỉ đơn giản là
một phần thưởng bất ngờ cho một
chiến lược nhằm xử lư các mối quan
hệ cường quốc trong thời đại có các
tương thuộc theo truyền thống cũng như
kinh tế và sinh thái. Một chiến lược
tốt đẹp phải dựa trên đánh giá
thuần tuư cẩn thận. Trong khi đánh giá quá
thấp tạo ra tự măn, đánh giá quá cao sẽ
tạo ra sợ hăi, một trong hai điều này có
thể dẫn đến tính toán sai lạc. Trung
Quốc đă trở thành nền kinh tế quốc gia
lớn thứ hai trên thế giới; nhưng ngay cả
khi GDP của Trung Quốc dường như đang trên
đà vượt quá mức của Mỹ vào một ngày
nào đó, thu nhập tính b́nh quân theo đầu người
của Trung Quốc vẫn chưa bằng một
phần tư so với Mỹ, và phải đối
mặt với một số cơn gió ngược
về kinh tế, dân số và chính trị. Dân số trong
tuổi lao động của Trung Quốc không chỉ
đạt tới đỉnh vào năm 2015, mà tăng
trưởng năng suất kinh tế cũng đang
chậm lại và nước này có rất ít đồng
minh chính trị cam kết. Nếu Mỹ, Nhật
Bản và châu Âu phối hợp các chính sách của
họ, họ vẫn sẽ đại diện cho
phần lớn nhất của nền kinh tế thế
giới và sẽ giữ năng lực tổ chức
một trật tự quốc tế dựa trên luật
lệ có thể giúp định h́nh hành vi của Trung
Quốc. Những liên minh lâu đời này là ch́a khóa
để xử lư sự trỗi dậy của Trung
Quốc. Trong thời gian
tới, với các chính sách ngày càng quyết đoán
của ông Tập, bao gồm cả những hành động
ngu ngốc như gởi khinh khí cầu không đúng lúc,
chúng ta có thể sẽ phải dành nhiều thời
gian hơn cho việc quân b́nh trong các khía cạnh
cạnh tranh. Nhưng nếu chúng ta duy tŕ các liên minh và
tránh thoá mạ về mặt ư thức hệ và gây
hiểu lầm, cho các phép suy luận tương tự
như trong Chiến tranh Lạnh, chúng ta có thể thành
công. Nếu mối quan
hệ Trung – Mỹ là một ván bài, người ta có
thể nói rằng chúng ta đă chơi cao tay. Nhưng
ngay cả khi cao thế cũng có thể thua nếu chơi
tệ. Nh́n trong bối cảnh lịch sử năm
1914, biến cố về khinh khí cầu gần đây
sẽ nhắc nhở chúng ta rằng tại sao chúng ta
cần các hạn mức để bảo vệ. _______ Tác giả: Joseph
S. Nye, Jr. là Giáo sư Đại học Harvard và cựu
Phụ tá Bộ trưởng Quốc Pḥng Hoa Kỳ. Tác
phẩm xuất bản gần đây nhất của ông
là Do
Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Do
nhà xuất bản Oxford University Press ấn hành năm
2020). |