Nạn
đói toàn cầu: Hiện trạng, nguyên nhân và
giải pháp Đỗ Kim Thêm |
Hiện trạng Chiến tranh
và bất ổn xă hội hầu như đang xảy
ra khắp mọi nơi trên thế giới. Cuộc
khủng hoảng khí hậu và trận đại
dịch COVID-19 lại làm cho có nhiều người
chết và đói hơn. Nhưng nguy hiểm nhất
hiện nay là cuộc chiến xâm lược của Nga
tại Ukraine có thể sẽ khởi đầu cho
cuộc thế chiến thứ ba. Trước đây,
Liên Hiệp Quốc đă đề ra mục tiêu
chấm dứt nạn đói trên toàn thế giới vào
năm 2030. Với nhiều nỗ lực khác nhau,
cộng đồng quốc tế đă cam kết là
sẽ đạt được mục tiêu này. Báo cáo năm
2021của Welthungerhilfe, một tổ chức cứu
đói quốc tế được thành lập
tại Đức từ năm 1992, vừa được
phổ biến gần đây, cho thấy thực tế
đă đánh tan bao hy vọng. Bảng chỉ số
về nạn đói của báo cáo đă báo động
về các nguy cơ dinh dưỡng của dân số
thế giới và nguồn cung ứng lương
thực trong toàn cầu. Theo báo cáo,
cứ mười người có một người
bị đói kinh niên, có nghĩa là, khoảng 828
triệu người trên toàn thế giới đang
bị nạn đói, 46 triệu người nhiều hơn
so với năm 2020. Bị ảnh hưởng đặc
biệt nhất là trẻ em, cứ sáu mươi giây có
một đứa trẻ dưới năm tuổi
chết v́ đói và khoảng 15.000 trẻ em mỗi ngày. Trong khi
nạn đói toàn cầu đă giảm đi từ năm
2000, nhưng những thành tựu đạt được
trước đó nay đă không được duy tŕ
mà c̣n bị chậm lại hoặc thậm chí đảo
ngược. Bi thảm nhất là t́nh trạng an
ninh lương thực đang đe dọa tại
nhiều nơi theo nhiều cách khác nhau, nhưng ở
một số khu vực như vùng hạ Sahara Châu Phi,
Sudan, Yemen và Somalie là nặng nề nhất, trong khi
Madagascar và các nước Đông Phi chịu cảnh
hạn hán nghiêm trọng. Gần 17 triệu nạn nhân
không c̣n biết có thể ăn được ǵ. Ba phần tư
các nạn nhân ở nông thôn, chuyên nghề nông và
sống trong cảnh nghèo đói tận cùng đến
mức không đủ tiền để chi phí cho
một chế độ dinh dưỡng lành mạnh
đúng cách. Báo cáo này chỉ đề cập
đến t́nh h́nh cho đến năm 2021, trong khi
cuộc chiến ở Ukraine bùng nổ sau ngày 24/2/2022
sẽ làm cho thảm họa nghèo đói c̣n trầm
trọng hơn. Lo ngại nhất của Liên
Hiệp Quốc là các nước Bắc Phi, Ai Cập,
Syrie và Lebanon. Cho đến nay, các nước này đă
lệ thuộc vào nhập khẩu nông phẩm của
Ukraine nhiều nhất. Nh́n chung,
Tổ chức Welthungerhilfe đă cho thấy một
bức tranh toàn cảnh đầy ảm đạm khi
đưa ra những giải thích về các thất
bại trong cuộc chiến chống đói trong
hiện tại và tiên đoán các giải pháp khó
khả thi cho tương lai. Nguyên nhân Theo Tổ
chức Welthungerhilfe, chiến tranh, bất ổn xă
hội, khủng hoảng khí hậu và đại
dịch COVID-19 là những nguyên nhân chủ yếu
dẫn đến nạn đói cho năm 2021. Chiến tranh và xung đột Các cuộc
chiến tranh và xung đột ngày càng gia tăng gây ra
các vụ thu hoạch giảm sút, điều kiện phân
phối thất thường và các biến động
dân số qua phong trào tỵ nạn hay di dân. Khi cơ
sở hạ tầng bị chiến tranh phá hủy, th́
giá thực phẩm ngày càng trở nên đắt đỏ
hơn. Hiện nay, cuộc chiến tranh xâm lược
của Nga tại Ukraine đang đe dọa trực
tiếp đến việc cung cấp lương
thực cho châu Phi, v́ các biện pháp xuất khẩu
của Ukraine đều bị Nga phong toả. Do nạn
khan hiếm này mà mức giá nông phẩm gia tăng, tính
chung cho toàn cầu là khoảng 28%. Khủng hoảng khí hậu Thời
tiết khắc nghiệt như băo lụt, mưa to, gió
lớn và hạn hán dẫn đến việc thất
thu hoặc thậm chí c̣n làm cho thời vụ
mất trắng. Thiên tai gia tăng thường đi cùng
với biến đổi khí hậu, nên có nhiều nước
lo ngại rằng các nguồn dự trữ là không c̣n
đủ. Trung Quốc
là một thí dụ điển h́nh. Là một trong
những nước quan trọng trồng lúa ḿ, Trung
Quốc hiện đang lo dự trữ ngũ cốc và
c̣n mua thêm một số lượng lớn trên thị
trường. Lư do chính cho biện pháp này là v́ lượng
mưa quá nhiều trong năm 2021, nên việc gieo
hạt phải hoăn lại nhiều lần. Ấn Độ,
nhà sản xuất ngũ cốc lớn thứ hai
thế giới, cũng lâm cảnh tương tự.
Trong năm qua, Ấn Độ chịu cảnh mất mùa
trầm trọng do các đợt nắng nóng quá
bất thường, nên cũng ra lệnh ngưng
xuất khẩu, v́ lo ngại sẽ không đủ cung
ứng cho thị trường nội địa. Do hạn hán
kéo dài làm cho nguồn nước khô cạn, đồng
cỏ v́ thế cũng không thể tốt hơn. Trong
chăn nuôi, hậu quả của t́nh trạng này là
số lượng động vật chết hoặc
suy yếu nghiêm trọng. Đối với những
động vật gầy c̣m, giá bán đương nhiên
phải sụt giảm. Do đó, để ứng phó,
nhà chăn nuôi phải chi trả nhiều hơn cho
thực phẩm nuôi gia súc, một quyết định
chẳng đặng đừng. Đại dịch Corona Corona c̣n có tác
hại như châm dầu vào lửa. Cảnh chết chóc
tràn lan toàn cầu đă dẫn đến t́nh
trạng là bệnh nhân suy dinh dưỡng và không c̣n
quan tâm đến các việc chăm sóc sức
khỏe. Thảm
hoạ tử vong quá cao buộc chính quyền phải hoăn
lại các biện pháp điều trị chung và các
dịch vụ liên quan đến việc chống suy
dinh dưỡng cũng gián đoạn một phần
hoặc toàn bộ. Đại dịch Corona đă đẩy
hàng triệu người vào t́nh trạng đói
cấp tính. Tác hại của nền tự do thương
mại thế giới Các nước
giàu thường có ưu quyền trong việc thương
thuyết và kư kết các hiệp định thương
mại, nhờ thế, họ tạo ra được
nhiều lợi thế trong việc thâm nhập thị
trường. Ngay cả việc quy định giá
cả, các doanh nghiệp từ các quốc gia có tŕnh
độ công nghiệp phát triển gây được
nhiều áp lực để trục lợi bất chánh. Trong nền
kinh tế thị trường, chính giới thường
có chính sách cổ vũ cho tự do thương mại
quốc tế. Nhưng thực tế khác hẳn.
Họ không đem lại cho các nông dân tại các nước
nghèo một lợi thế cạnh tranh nào đặc
biệt và các lợi ích cốt lơi của họ không
được quan tâm. T́nh trạng
phụ thuộc vào nhập cảng nông phẩm gây ra thêm
những bất lực khác, Ukraine và Nga là những thí
dụ điển h́nh. Ukraine là
một trong những nhà xuất khẩu lúa ḿ lớn
nhất thế giới sau Nga và Mỹ. Cho đến
nay, Ukraine đă cung cấp ngũ cốc cho hơn 400
triệu người tiêu dùng trên thế giới. Các
quốc gia Congo và Ai Cập nhập cảng hầu
hết các nông phẩm của Nga để giải
quyết các nhu cầu lương thực. Do đó, ngũ
cốc trở thành một đề tài gây tranh
chấp chính trị và đầu cơ kinh tế. Chiến tranh
Ukraine đă giúp cho Nga biến ngũ cốc trở thành
một loại vũ khí chiến lược để
đàm phán với các nước phương Tây và châu
Phi, trong khi Ukraine chịu thất thu v́ các nông phẩm
tồn kho c̣n bị quân đội Nga phong toả. Giải pháp Tăng tiền viện trợ Trong cuộc
họp gần đây tại Đức, các nước
G7 đă cam kết viện trợ 4,5 tỷ đô la cho
nhu cầu an ninh lương thực toàn cầu. Nhưng
tổ chức Welthungerhilfe ước tính là sẽ không
đủ để ứng phó trước các nạn
đói hiện nay và đang kêu gọi cộng đồng
quốc tế nên cung cấp thêm 14 tỷ đô la. Xuất khẩu thực phẩm Trước
mắt, việc xuất khẩu thực phẩm cho châu
Phi là ưu tiên và các nước phải tạo các
điều kiện thuận lợi cho việc thoả măn
nhu cầu này. Bất
chấp việc Nga phong tỏa cảng Odessa, chính
phủ Ukraine cho biết là có thể xuất khẩu
bằng phương tiện tàu hàng qua đường
sông Danube. Trở ngại chính cho nỗ lực này là cơ
sở hạ tầng của Rumänie quá tụt hậu.
Để giải quyết, Ukraine đang đàm phán
với Rumänie và châu Âu về việc gia tăng năng
lực vận chuyển. Thổ Nhĩ
Kỳ có mối quan hệ tốt đẹp với
Ukraine và Nga nên cũng muốn làm trung gian ḥa giải
xung đột. Nga và Ukraine đang bắt đầu
thảo luận tại Istambul về việc chuyển
giao ngũ cốc qua Biển Đen. Đại diện
của Liên Hiệp Quốc và Thổ Nhĩ Kỳ cũng
sẽ tham gia vào cuộc họp này. Tăng sản xuất nội địa thay
nhập khẩu Về lâu dài,
các quốc gia phụ thuộc vào việc nhập
khẩu nông phẩm cần phải có các biện pháp
gia tăng sản xuất nội địa và đa
dạng hóa nguồn cung cấp. Tổ chức
Welthungerhilfe chỉ ra rằng, mức thất thu nông
sản hiện nay tính chung là khoàng 50%, đặc
biệt là ở miền nam châu Phi. Lư do chính là v́
các nước châu Phi không quan tâm đến việc
sửa chửa đường xá, không có kho băi
tồn trữ hay xử lư các mặt hàng theo đúng
quy cách. Các nước không quan tâm giải quyết
triệt để tất cả vấn đề này,
bởi v́ trước chiến tranh Ukraine, họ
nhập được nông phẩm của Ukraine và châu
Âu với giá rẻ và được trợ cấp. Hiện nay, t́nh
thế đổi khác nghiêm trọng hơn. Do đó, các
sai lầm hệ thống này cần phải triệt
để cải cách và ưu tiên nhất là ngăn
chặn những thất thu. Nếu thành công, may ra,
họ sẽ không c̣n chịu cảnh phụ thuộc lương
thực vào các nước nhập khẩu. Tăng cường vai tṛ các tiểu nông Tổ
chức Lương Nông Quốc tế, (Food and Agriculture
Organisation of the United Nations, FAO) cho biết, ở nhiều
nước đang phát triển, khoảng 70% dân chúng
sống và làm việc trong khu vực nông nghiệp, nhưng
họ lại không có một tổ chức tập đoàn
nông gia với quy mô và hiệu năng tương
xứng. Cho đến năm 2017, nhiều triệu
tiểu nông sản xuất khoảng hai phần ba
thực phẩm, nhưng điểm nghịch lư là
họ có ít hơn một nửa diện tích đất
nông nghiệp trên thế giới. Tổ chức
đặc biệt của cơ quan Liên Hiệp Quốc
về Quỹ Phát triển Nông nghiệp Quốc tế
(International Fund for Agriculture Development, IFAD) cho rằng,
cần phải tăng cường nguồn lực cho các
tiểu nông. Cụ thể là nông gia cần nhận
được nguồn tài trợ đầu tư
của nhà nước với điều kiện dễ
dăi để mở rộng và đưa đất nông
nghiệp mới vào canh tác. Một trở ngại pháp
lư ở nhiều nước là không có cơ quan địa
chính và sổ đăng kư đất đai. Khó khăn
này có nghĩa là họ cũng không minh chứng
được quyền sử dụng đất
của ḿnh và có nguồn thế chấp. Các chuyên gia
đồng ư là nên tạo ra các điều kiện
thuận lợi cho nông dân trong việc mua phân bón và
hạt giống. Chính quyền cần nhiều quy
hoạch mới để gia tăng các biện pháp
dẫn thuỷ nhập điền cũng như cải
thiện cách tư vấn và thúc đẩy các cộng
tŕnh nghiên cứu mới. Để
đạt được mục tiêu này, chính quyền
cũng cần thực hiện cùng lúc các biện pháp
cải thiện khác về giáo dục và an sinh xă
hội, thí dụ như trẻ em được đi
học và nữ giới thoát nạn mù chữ. Một
nền kinh tế nông nghiệp dựa trên việc
sản xuất trong quy mô nhỏ theo định hướng
thị trường tự do phải tạo ra nhiều
khả năng cho nông dân trong việc tăng nhập lượng,
nếu khả thi, sẽ giúp ích rất nhiều trong
việc thiết lập các chuỗi giá trị dài hơn
và tạo ra nhiều việc làm hơn. Không đồng
quan điểm này, Oxfam, một tổ chức viện
trợ phát triển của Anh, cho là: "Thực
tế là có hàng triệu tiểu nông và nhân công trong nông
nghiệp đang bị bóc lột đền đổi
thu nhập không đủ sống, mặc dù họ làm
việc hết sức cực nhọc". Do đó,
giải pháp cho vấn đề trong chuỗi cung
ứng thực phẩm là cần phải có một
lệnh cấm chung về việc bán phá giá và cạnh
tranh không công bằng. V́ không có vốn khả
dụng, nên nông dân dễ dàng rơi vào ṿng xoáy
nợ nần khi mua phân bón, thuốc trừ sâu và
hạt giống. Bán lúa non để xoay vốn trong lúc
giáp hạt cũng là một thảm cảnh quen
thuộc của nông dân Việt Nam. Các hiệp định
thương mại không công bằng thường làm
cho các nước giàu dễ thâm nhập hơn vào
thị trường thế giới. Điểm
nghịch lư nhất là các nông sản từ Liên Âu và
Hoa Kỳ luôn được hưởng trợ cấp
cao, có nghĩa là, làm cho giá của các nông phẩm các
nước nghèo không thể cạnh tranh và cuối cùng,
cạnh tranh gay gắt đẩy các doanh nghiệp suy
yếu ra khỏi thị trường địa phương. Do đó, theo
Oxfam, hai giải pháp cho vấn đề này là
"một mặt, phải tiếp tục cho phép các nước
đang phát triển xuất khẩu sang thị trường
Liên Âu và Bắc Mỹ; mặt khác, không để cho
họ phải chịu quá nhiều áp lực do việc
nhập khẩu với số lương ồ ạt và
giá quá rẻ". Các nước
nghèo khi xuất khẩu nông phẩm sang thị trường
châu Âu thường thất bại, v́ sản phẩm
không có chứng chỉ xác minh nguồn gốc và
phẩm chất cần thiết. Châu Âu quy định
các luật lệ rất chi tiết cho các loại danh
mục thực phẩm, các nước nghèo phải
đáp ứng được các điều kiện
khung cho việc nhập khẩu, thường thỉ
họ lại không có các pḥng thí nghiệm chuẩn
mực để chứng nhận các đ̣i hỏi
gắt gao này. Nh́n chung, các
nước nghèo cần phải đẩy mạnh các
nỗ lực trong toàn diện để việc
xuất khẩu được dễ dàng hơn. Tổ
chức Oxfam cũng chỉ trích thái độ mâu
thuẫn của các nước tài trợ. Do cơ
cấu sản xuất được công nghệp hoá
quy mô, mà thịt và sữa tại Liên Âu luôn trong t́nh
trạng thặng dư. Để giải quyết, Liên
Âu dùng mọi biện pháp để thâm nhập
thị trường thế giới. Chính sách nông
nghiệp tập trung cho xuất khẩu của Liên Âu và
Mỹ thường đi đôi với chiến lược
mở cửa thị trường cho các doanh nghiệp
sản xuất nông sản. Một mặt, họ tài
trợ cho việc viện trợ lương thực
chống lại nạn đói, mặt khác, họ làm
suy yếu bằng các hiệp định thương
mại không công bằng, buộc các nước nghèo
phải mở cửa thị trường và giảm
thuế quan cho các doanh nghiệp. Hai biện pháp song hành
này gây các tác hại cho các nguồn cung ổn định
địa phương ở các nước nghèo. Tiêu dùng bền vững và sử dụng
nguồn thực phẩm Việc tiêu
thụ các nguồn năng lượng và quy cách chăn
nuôi của các nước châu Âu cũng bị chỉ
trích. Thứ nhất, đặc biệt là Đức,
cổ vũ việc sử dụng ngũ cốc làm
bằng nhiên liệu sinh học hoặc dầu diesel sinh
học. Hiện nay, 10% số lượng ngũ cốc
được sử dụng cho mục tiêu này. Thứ
hai, châu Âu sử dụng rất nhiều ngũ cốc
cho việc dinh dưỡng động vật. Ví
dụ, Bộ Nông nghiệp Liên bang Đức cho
biết, 58% lượng ngũ cốc dùng cho động
vật và hai phần ba vụ thu hoạch hạt cải
dầu được chế biến thành nhiên liệu
sinh học. Tuy nhiên, các
cuộc khủng hoảng lại tạo thêm nhiểu
vấn đề nghịch lư. Thí dụ như Liên Âu dùng
nhiều sản phẩm từ các nhiên liệu sinh
học hoặc khí sinh học; sau đó, thay thế
một cách khác có chủ ư bằng cách dùng khí đốt
tự nhiên hoặc dầu thô. Điều này có nghĩa
là thúc đẩy cho một cuộc khủng hoảng khí
hậu. Một
giải pháp khác được đề xuất cho
vấn đề là thay đổi các thói quen ăn
uống, cụ thể là ăn ít thịt hơn và chăn
nuôi gia súc trên mặt đất. Đây là phương
cách khởi đầu mà kết quả c̣n cần có
thời gian để kiểm chứng. Thay đổi việc sử dụng phân bón Nga, Ukraine và
Belarus là những nhà sản xuất và xuất khẩu
phân bón lớn nhất thế giới. Chiến tranh
Nga-Ukraine làm cho ngũ cốc bị thất thu v́ đất
bị bỏ hoang hoặc sử dụng ít phân bón hơn.
Hệ thống khép kín này với ít nhà cung cấp phân
bón trên thị trường có ảnh hưởng nghiêm
trọng đến giá cả và lượng nông
phẩm khả dụng. Theo cơ quan
IFAD, giá phân bón đang trở nên đắt đỏ
hơn. T́nh trạng này làm cho các nông gia sẽ không c̣n
sử dụng phân bón nhiều như trước,
bởi v́, nói chung, tăng sản xuất nhưng mang
lại ít doanh thu hơn nếu so với giá phân bón cao
mà họ chi trả. Kết
quả là vụ thu hoạch đang giảm làm cho t́nh
trạng thiếu lương thực trầm trọng hơn.
Tất nhiên, cuối cùng, nạn đói trong toàn
cầu, một thảm khốc chung cho nhân loại, là
khó tránh khỏi. Đó là lư do tại sao điều
quan trọng ở các nước nông nghiệp không
phải chỉ lo gia tăng diện tích canh tác, mà c̣n xây
dựng cơ sở sản xuất phân bón địa
phương và đa dạng hóa thị trường. Đổi mới trong kinh tế nông nghiệp Trong lĩnh
vực công nghệ kỹ thuật số và chăn
nuôi, cũng cần phải mở rộng những lĩnh
vực mới. Kỹ thuật mới theo di truyền
học hiện nay chưa được sử dụng
ở châu Âu, du nhập kỷ thuật này đang là
vấn đề gây ra nhiều tranh căi. Những người
ủng hộ cho giải pháp này coi đây như là
tiềm năng to lớn để làm cho nông nghiệp
có năng suất cao, khả năng phục hồi và
thân thiện với môi trường hơn. Ngược
lại, các nhà phê b́nh cho rằng triển vọng
về kỹ thuật theo di truyền học chỉ là
những lời hứa hẹn vẫn chưa được
thực hiện. Bằng chứng là hiện nay nông
gia c̣n có nhiều vấn đề phải đối
phó, thí dụ như việc sử dụng thuốc
trừ sâu chưa hiệu quả v́ cỏ dại có tác
hại cao; do đó, năng suất chưa tăng. Các cây
thực vật có hiệu suất cao lại đang
giảm dần số lượng, trong khi có quá
nhiều độc tố trong môi trường khiến
cho đất đă bị xói ṃn và thoái hoá, nên không
c̣n ph́ nhiêu. Tổ
chức Welthungerhilfe cho rằng cần phải quan tâm
đến nhiều loài thực vật khác giúp cho dinh dưỡng.
Hiện nay, chúng ta nuôi sống thế giới với
khoảng năm loài thực vật. Điều đó là
quá ít và cũng cần nên mở rộng hơn. Cải cách cơ cấu tổ chức G20 Cải
thiện hiệu năng của định chế
quốc tế là một khía cạnh đặc biệt
mà Báo cáo 2021 không đề cập tới. Hiện
tại, G20 bao gồm 19 chính phủ quốc gia cộng
thêm với Liên minh châu Âu (EU). G20 là trụ cột chính
của việc hợp tác đa phương để
giải quyết các vấn đề kinh tế thế
giới. Hai cuộc họp của G20 tại Bali, Indonesie
trong năm nay đă cho thấy tầm quan trọng
của diễn đàn này. Để giúp cho các nước
châu Phi chống đói, G20 cần quan tâm đúng
mức các quyền lợi sinh tử của hơn 1,4
tỷ người dân châu Phi (17,5% trong tổng số toàn
cầu). Bất hạnh nhất là các nhà lănh đạo
châu Phi, ngoài Nam Phi là thành viên, không có tiếng nói cho
vận mệnh của ḿnh. Họ chỉ được
mời tham dự Hội nghị G20 với tư cách là
nhà quan sát. Châu Phi hiện có 55 quốc gia tạo ra 2,6
ngh́n tỷ đô la sản lượng hàng năm,
gần 3% GDP thế giới. Trong một bảng xếp
hạng quốc gia, dân số châu Phi gần bằng
Trung Quốc hoặc Ấn Độ, một nền kinh
tế đứng vào hàng thứ tám, chỉ sau Pháp và
trước Ư. Do đó, nh́n
chung trong bối cảnh này, chính giới của các nước
châu Phi cần có vai tṛ trong việc giải
quyết nạn đói của ḿnh. Một giải pháp
cho vấn đề là G20 nên thu nhận các quốc gia
châu Phi vào cơ cấu tổ chức theo mô h́nh mang
danh Liên Hiệp Châu Phi (tương tự như Liên Âu).
Liệu đề xuất này có khả thi không,
triển vọng này c̣n cần phải được
thảo luận. Trước mắt, quyết định
này sẽ đáp ứng được vấn đề
tính đại diện, bởi v́ chỉ làm tăng lên
với một ghế bổ sung cho G20. Khi Liên Hiệp Châu
Phi sẽ đại diện cho 54 quốc gia, (trừ Nam
Phi đă là thành viên), th́ việc gắn kết
với 55 nền kinh tế châu Phi sẽ đạt
được và các nỗ lực phối hợp
các chính sách của G20 sẽ thuận lợi hơn.
Đỗ Kim Thêm
|