Virus Xuất Phát Từ Khu Chợ Hay Viện Nghiên Cứu Vũ Hán?* Có Nên Tin Khoa Học Không?

Francis Fukuyama

Dịch giả: TS Đỗ Kim Thêm

Tuần này đã mang đến một sự thay đổi đầy ngạc nhiên trong cuộc tranh luận về dịch Covid. Tổng thống Biden đã ký một sắc lệnh hành pháp ra lệnh cho giới tình báo Hoa Kỳ tái xét cuộc điều tra về nguồn gốc của virus. Lệnh xảy ra sau khi Avril Haines, Giám đốc Cơ quan Tình báo Quốc gia, thừa nhận là chúng ta không kết luận được căn bệnh khởi phát như thế nào.

Đây là một bước ngoặt đáng chú ý trong chiều hướng trong năm qua có sự đồng thuận dường như khá thuần nhất trong giới khoa học về việc virus đã xuất hiện trong một khu chợ ẩm ướt ở Trung Quốc khi có các động vật từ các loài từ dơi có lẽ lây sang cho con người. Việc tái thẩm định đã đặt ra câu hỏi về kết luận của một Bảng Tường trình gần đây của Tổ chức Y tế Thế giới, mà trong đó đã bác bỏ phần lớn khả năng của virus vô tình thoát khỏi phòng thí nghiệm của Trung Quốc, thuộc Viện Virus học Vũ Hán. Bảng báo cáo đó đã được viết sau chuyến đi Trung Quốc với ý kiến đóng góp của các nhà khoa học Trung Quốc, trong đó việc tham khảo các nguồn tin ở Vũ Hán bị hạn chế nghiêm nhặt.

Dĩ nhiên, vấn đề về các nguồn gốc của virus bị chính trị hóa nghiêm trọng. Trong một cách không thể chối cãi, Donald Trump đã cổ vũ cho giả thuyết rằng virus thoát khỏi phòng thí nghiệm và bắt đầu nói về "virus Trung Quốc", và các đồng minh bảo thủ của ông đã đưa các lý thuyết kỳ lạ hơn khi cho rằng SARS2/ Covid thực sự là một vũ khí sinh học phát tán ra cố tình trên khắp thế giới.

Để đối phó, một nhóm các nhà virus học đã ký một tuyên bố dứt khoát ủng hộ cho lý thuyết là do nguồn gốc hoang dã. Sự đồng thuận về mặt khoa học được giả đoán này sau đó đã được các phương tiện truyền thông chính thống coi đây như là sự thật phúc âm, và nhiều người theo phái tự do bắt đầu tấn công những người ủng hộ lý thuyết nguồn gốc từ phòng thí nghiệm như một biểu hiện của âm mưu bài Hoa và khích động cuồng loạn.

Câu chuyện toàn diện nhất về tình trạng hiểu biết của vấn đề này cho đến nay đã được xuất bản trong Tạp chí Bulletin of the Atomic Scientists bởi Nicolas Wade, một phóng viên khoa học kỳ cựu đã tạo nên sự nghiệp lâu dài tại nhật báo New York Times. Wade ghi nhận rằng cho đến nay chúng ta không biết liệu là khu chợ ẩm ướt hay lý thuyết thoát khỏi phòng thí nghiệm, đâu là chính xác, nhưng ông đưa ra chi tiết rất cẩn trọng về các bằng chứng trong mỗi trường hợp.

Giả thuyết về khu chợ ẩm ướt có vẻ như không vững chắc: sau hơn một năm tìm tòi, tiền thân của virus Covid đã không được tìm thấy trong bất kỳ trong số các động vật nào, cũng như không có bằng chứng về sự lây truyền qua các loài trung gian.

Mặt khác, lý thuyết lan truyền qua phòng thí nghiệm được hỗ trợ bởi rất nhiều bằng chứng theo tình huống. Một trong số các bằng chứng này xuất phát từ bản chất của chính virus, mà từng nhóm protein của nó không tồn tại trong thiên nhiên, nhưng có thể được gia tăng do kết quả của cái gọi là nghiên cứu tìm ra theo chức năng, làm tăng khả năng lây truyền của con người đối với một loại virus hiện có. Loại nghiên cứu này được tiến hành theo một trình tự, có mục đích là để đưa ra thuốc giải độc cho các loại virus có thể có trong tương lai, nhưng đã bị NIH cấm cho đến năm 2017. Chúng ta biết rằng loại nghiên cứu này đang được tiến hành tại Viện Vũ Hán; thật vậy, chúng ta biết tên của nhà nghiên cứu là Shi Zheng-li, người đang tiến hành các thí nghiệm đạt được theo chức năng. Chúng ta cũng biết rằng các biên bản về an toàn tại Viện rất lỏng lẻo và một số nhà nghiên cứu đã hạ thấp mức xuống khi so với các triệu chứng giống như Covid vào cuối năm 2019.

Tuy nhiên, câu chuyện trở nên tệ hại hơn. Việc nghiên cứu tại Viện Vũ Hán có thể đã được tài trợ bởi Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Quốc gia (National Institue of Allergy and Infectiuos Diseases, NIAID), là một đơn vị mà đứng đầu là Anthony Fauci, một bộ phận của Viện Y tế Quốc gia. (National Institutes of Health, NIH) Các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã làm việc với Peter Daszak, Chủ tịch của Alliance EcoHealth, một trong những người tổ chức về bức thư Lancet phủ nhận khả năng lý thuyết virus thoát khỏi trong phòng thí nghiệm. Xung đột lợi ích ở đây là hiển nhiên, vì lý thuyết đó chỉ ra trách nhiệm đối với đại dịch toàn cầu một cách trực tiếp với ông và dự án của ông. Do đó, nhìn vào lý thuyết nguồn gốc là phòng thí nghiệm thì đây không phải là một khích động bài Hoa; thay vào đó, lý thuyết chỉ ra sự đồng lõa của Mỹ trong sự bùng phát của căn bệnh.

Một số lời chỉ trích gay gắt nhất của Wade nhắm vào báo chí Mỹ, đã đưa ra lý thuyết có nguồn gốc hoang dã và không theo dõi bằng chứng tương ứng nào mà nó có ở đó ngay từ đầu. Bản thân ông lưu ý rằng cho đến nay không có bằng chứng nào đưa ra kết luận là lý thuyết nào về nguồn gốc của virus là chính xác; chúng ta có thể sẽ không biết cho đến ngày nào là Trung Quốc quyết định nêu rõ vai trò của mình trong cuộc khủng hoảng. Nhưng việc tiếp tục đào sâu vào vấn đề này rõ ràng là xứng đáng, cũng như sự phối hợp của sắc lệnh hành pháp mới của Biden.

Trên khắp khu lân cận rất tự do của tôi ở Palo Alto, có rất nhiều bãi cỏ ghi lời tuyên bố "Chúng tôi tin vào khoa học". Ý kiến này là dễ hiểu trong chiều hướng với hành vi quá mức của cựu Tổng thống Trump và các đồng minh của ông, những người đã đưa ra các lý thuyết lố bịch về hydroxychloroquine và tiêm thuốc tẩy như một vấn đề lợi ích chính trị trong ngắn hạn. Không có vấn đề đổ lỗi cho Trung Quốc về đại dịch là một cách thuận tiện để làm chệch hướng sự chú ý khỏi những thất bại của chính quyền, và chiến lược chính trị công khai này thực sự đã châm dầu vào lửa trong tinh thần bài Hoa cuồng loạn.

Nhưng "tin tưởng khoa học" cũng là một tình cảm đơn giản và gây hiểu lầm. "Khoa học" không nói bằng một giọng nói, hoặc đưa ra những kết luận có thẩm quyền về sự thật là gì. Cá nhân nhà khoa học như Peter Daszak là con người có lợi ích riêng tư, và nhìn vào các động cơ của họ là trò chơi công bằng cho việc báo cáo điều tra trung thực. Những gì chúng ta nên tin tưởng không phải là các nhà khoa học, mà là phương pháp khoa học đằng sau công việc của họ, nó không ngừng phát triển và không bao giờ đưa ra nhiều hơn là những đánh giá theo xác suất trong kết luận của nó.

*Tựa đề bản dịch là của người dịch

Trở lại