Trạng Trình 
Người chấn hưng đạo đức

Nguyễn Bỉnh Khiêm là danh sĩ đời Mạc, tự Hanh Phủ, hiệu Bạch Vân cư sĩ, còn có tên khác là Văn Đạt, con vị cư sĩ Nguyễn Văn Định, đạo hiệu Cù Xuyên. Ông quê ở làng Trung Am, huyện Vĩnh Lợi (sau đổi là Vĩnh Bảo), ngoại thành Hải Phòng. Năm Ất Mùi 1535, ông đỗ Nhất giáp tiến sĩ đệ nhất danh (Trạng nguyên). Các kỳ thi Hương, Hội, Đình ông đều đỗ đầu, làm quan đến Tả thị lang Bộ Lại kiêm Đông các đại học sĩ. Làm quan trường 8 năm, rồi xin về trí sĩ (1542), làm nhà ở làng gọi là Bạch Vân am do đấy có hiệu Bạch Vân cư sĩ. Rồi mở trường dạy học bên cạnh sông Hàn chảy qua làng. Hàn Giang còn có tên là Tuyết Giang, vì thế học trò tôn xưng ông là Tuyết Giang Phu tử.

Tương truyền thuở trẻ ông có học với Lương Đắc Bằng, được truyền cho quyển Thái ất thần kinh, nên ông rất tinh thông lý học và tướng số. Dù là ẩn sĩ, nhưng vua Mạc luôn tỏ lòng kính trọng ông, phong ông tước Trình Tuyền hầu. Không lâu sau lại thăng ông là Thượng Thư Bộ Lại, tước Trình Quốc công. Do đấy, đời gọi ông là Trạng Trình.

Để chấn hưng đạo đức và cảnh tỉnh lòng người đừng quá quay cuồng trong vật dục, ông cùng người làng dựng nên ngôi nhà gọi là "Trung tân quán", cứu giúp người nghèo khổ, khuyên nhủ kẻ giàu sang phải biết điều nhân nghĩa, nêu cao tình người.

Đau xót thời loạn lạc, thơ văn ông đầy đạo nghĩa, nhất là bài văn bia ghi ở quán Trung Tân rất đặc sắc. Học trò ông có nhiều người nổi tiếng như Lương Hữu Khánh, Phùng Khắc Hoan, Nguyễn Dữ, Đinh Thì Trung, Trương Thì Cử... Trong số đó có người làm quan to, có người đi ở ẩn.

Năm Ất Dậu 1585, ông mất, hưởng dương 95 tuổi. Nhiều người học trò ông đã có những bài văn tế ông rất thống thiết. Ôn Đình hầu Võ Khâm Lân viết bài ký "Bạch Vân am cư sĩ Nguyễn Công Văn Đạt phổ kỹ", có những lời tán tụng: "... Tuy nhiên, đời dùng thì làm, đời bỏ thì ẩn, đối với tiên sinh dù chẳng đắc dụng cũng có hề chi. Ta rất hâm mộ tiên sinh về chỗ đó (...)Nay ta đọc những văn chương còn lại, khác chi nghe thấy những tiếng ném ngọc gieo vàng rực rỡ như mây muôn sắc, sáng sủa như vầng thái dương (...) Bởi vì tiên sinh chẳng những tinh thâm môn lý học, biết rõ dĩ vãng cũng như tương lai, mà sự thật thì trăm đời sau cũng chưa thấy có ai hơn được vậy (...)". La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp cũng có thơ cảm niệm:

"Trạng nguyên xưa đời Mạc
Nay đến bến Tuyết Kim
Rêu xanh trùm bia quán
Mây trắng nhắc lều am..."

Quả thực, ông xứng đáng với những lời ngợi ca như vậy, bởi ông là nhà tư tưởng lớn, một tác gia lớn của thời đại bấy giờ, đã có ảnh hưởng rất lớn đến học phong, văn phong của cả một thế kỷ. Ông sáng tác nhiều cả văn Hán lẫn văn Nôm. Hiện còn truyền lại phần văn Hán là "Bạch Vân Am thi tập" gồm một số bài ký và ngót một nghìn bài thơ; phần văn Nôm là tập "Bạch Vân quốc ngữ thi". Tập "Trình trạng nguyên sấm ký" tương truyền là của ông, nhưng cho đến bây giờ vẫn chưa đủ chứng cớ để khẳng định điều đó. Trong "Bạch Vân quốc ngữ thi", một tập thơ Nôm nổi tiếng làm toát lên thái độ của ông đối với chế độ phong kiến đương thời đang bước vào thời kỳ suy thoái. Chùm thơ mang tính chất phê phán hiện thực là chùm thơ có giá trị nhất. Trong  đó còn có "Thói đời", một bài thất ngôn bát cú phản ánh sự đen bạc về "nhân tình thế thái"... những vần thơ còn đó với thời gian.

"Thế gian biến cải vũng nên đồi
Mặn nhạt, chua cay lẫn ngọt bùi
Còn bạc, còn tiền, còn đệ tử
Hết cơm, hết rượu, hết ông tôi
Xưa, nay đều trọng người chân thực
Ai nấy đều ưa kẻ đãi bôi
Ở thế mới hay người bạc ác
Giàu thì tìm đến, khó thì lui".

Thói đời! Ôi thói đời! Trong xã hội phong kiến suy thoái, lợi lộc được coi trọng hơn nhân nghĩa. Tai ác thay vì thế mà phải trái, trắng đen lẫn lộn ở đời. Tình người, tình đời, những gì đẹp nhất bị gặm nhấm, bị tàn phá. Kẻ xấu chạy theo danh lợi mà chà đạp lên cái nghĩa đạo nhân. Chẳng lẽ lại để cho kẻ xấu, cái xấu hoành hành; chẳng lẽ thuần phong mỹ tục truyền thống lại dần mai một? Phải gìn giữ lấy nó, bảo vệ nó. Phải lấy nhân nghĩa để thắng bạo tàn. Và "Thói đời" đã thể hiện một cách sâu sắc thái độ ưu ái của nhà thơ đối với đời; đã tỏ thái độ phê phán, kịch liệt lên án hiện thực xã hội xấu xa đen bạc ấy.

Có thể thấy được nét tài hoa của Bạch Vân cư sĩ. 5 thế kỷ trôi qua, thế gian vật đổi sao dời, thế nhưng đọc lại những vần thơ của ông, ta như vẫn còn thấy ở đó những giá trị mang tính thời sự. Tính thời sự lớn nhất ở bài thơ đâu ở hai câu đề và cũng đâu ở hai câu thực. Dù rằng đây đó cũng còn có cảnh "Còn bạc, còn tiền còn đệ tử/ Hết cơm, hết rượu, hết ông tôi", nhưng cái tốt, điều tốt vẫn luôn là sợi chỉ đỏ đang xuyên suốt cuộc sống hiện nay. Những Tân Trường Sanh, những Năm Cam, Lã Thị Kim Oanh... đều là những minh chứng hùng hồn đó chăng. Vậy, tính thời sự nó nằm ở hai câu luận và hai câu kết vậy. Ở đời, trong cuộc sống của con người, một thời đã qua, rồi thời hiện tại và sẽ là mãi mãi về sau, những con người chân chất, luôn yêu quý những phẩm chất chân thực, có nghĩa, có nhân hơn là thói đời vuốt ve có tính chất giả dối bên ngoài (đãi bôi). Và nhất định, cuộc đấu tranh giữa những người chân thực với những kẻ "đãi bôi", những "người bạc ác" sẽ luôn là cuộc đấu tranh không khoan nhượng. Chao ôi, giá trị giáo dục đạo đức của Bạch Vân cư sĩ đã xuyên suốt trong 500 năm qua. Vâng, đọc thơ của Bạch Vân cư sĩ nói chung và "Thói đời" nói riêng "khác chi nghe thấy những tiếng ném ngọc, gieo vàng rực rỡ như mây muôn sắc, sáng sủa như vầng thái dương...".

NGUYỄN THỊ THỌ

trở lại