Xà
bông hoạt động ra sao?
Hà Dương Cự |
Xà bông có tính cách trang trí thường thấy
trong các khách sạn. Xà bông còn
gọi là xà phòng, hai chữ đều là phiên âm
của chữ tiếng Pháp “savon.” Xà bông là một
đồ dùng mà đa số chúng ta đều dùng
mỗi ngày để rửa tay hay tắm. Ai cũng
biết xà bông làm cho các chất bẩn trôi đi theo
nước, nhưng ít ai biết xà bông hoạt động
ra sao và có từ bao giờ. Nguyên
tắc căn bản của xà bông Những
thứ gì dính trên tay mà không có chất dầu mỡ
như bụi thì chỉ cần rửa bằng nước
là trôi đi. Nhưng nếu chất bẩn có
chứa dầu mỡ như thức ăn có mỡ thì
rửa nước sẽ không sạch. Lý do là dầu
mỡ không tan trong nước. Phần
lớn các hợp chất thuộc một trong hai
loại: ưa nước (hydrophilic) và kỵ nước
(hydrophobic). Loại ưa nước thì hòa với nước
một cách dễ dàng, thí dụ như đường.
Loại kỵ nước thì không trộn lẫn
với nước, thí dụ như dầu. Hợp
chất có thể hòa tan trong nước được
gọi là hợp chất có cực (polar compound).
Hợp chất không hòa tan trong nước như
dầu mỡ được gọi là hợp chất
vô cực (nonpolar compound). Các phân tử xà bông có hai
đầu khác nhau, một đầu là loại có
cực (có thể hòa với nước) và một
đầu là vô cực (có thể bám vào dầu
mỡ). Với tính chất đặc biệt này các
phân tử xà bông có khả năng hòa vào với phân
tử của đa số các hợp chất khác. Khi xoa xà bông
lên da thì đầu vô cực của xà bông bám vào
chất bẩn trên da, còn đầu có cực thì hòa
tan trong nước giúp nâng chất bẩn ra khỏi
da và vào trong nước. Khi ở trong nước các
phân tử xà bông làm thành một cụm nhỏ li ti,
gọi là vi hạt (micelle) với đầu có
cực chĩa ra ngoài và chất bẩn cũng như
vi trùng nằm phía bên trong. Những vi hạt này trôi
theo dòng nước, ra khỏi thân thể, như
vậy thân thể trở nên sạch. Khi rửa
tay thì nên rửa bằng nước ấm vì ở
nhiệt độ cao xà bông làm tan mỡ nhanh hơn và
tốt hơn. Tại sao
xà bông làm nổi bọt? Các phân tử xà bông bao
quanh các phân tử nước với đầu có
cực hướng về nước và đầu vô
cực hướng ngược lại. Như vậy
xà bông phân chia nước thành những lớp
mỏng. Những lớp nước mỏng này
chứa một ít không khí, đó là bọt. Cách
làm xà bông Xà bông
được chế tạo bằng sự kết
hợp dầu mỡ và một chất kiềm (alkali).
Dầu có thể là dầu ô liu hay dầu dừa.
Mỡ có thể là mỡ bò. Chất kiềm hồi xưa
người ta dùng tro, bây giờ thì dùng natri hiđrôxit
(sodium hydroxide) hay kali hiđrôxit (potassium hydroxide). Chế
tạo xà bông là một quá trình hóa học gọi là
sự xà bông hóa (saponification). Trong quá trình này
chất kiềm làm cho dầu mỡ phân thành axit béo
(fatty acid) và glycerin. Sau đó thành phần natri hay kali
của chất kiềm kết hợp với axit béo
để trở thành xà bông. Trước khi đổ
xà bông thô vào khuôn người ta có thể pha màu hay
dầu thơm vào. Tùy theo nhiên liệu dùng và cách pha
chế mà có những loại xà bông khác nhau.
Hình minh họa cách hoạt động của xà
bông. Những
yếu điểm của xà bông. Tuy xà bông là một
chất làm sạch rất tốt, nhưng nó cũng có
những yếu điểm. Xà bông dùng trong nước
cứng (có nhiều chất như magnesium, calcium hay
sắt) sẽ trở thành muối không tan và đóng
thành vệt vòng quanh bồn tắm. Hiệu năng
của xà bông cũng bị giảm trong nước có
tính axit. Xà bông khác
với chất làm sạch. Hiện nay nhiều sản
phẩm được gọi là xà bông vì quen
miệng chứ thật sự không phải xà bông mà
là chất làm sạch (detergent). Hai thứ đều có
tác dụng làm sạch. Nhưng xà bông là sản
phẩm làm từ những nguyên liệu thiên nhiên còn
chất làm sạch được chế tạo
từ những hóa chất nhân tạo. Chất làm
sạch có thể được chế tạo để
tránh những khuyết điểm của xà bông, nên
bây giờ nhiều thứ “xà bông” thật sự là
chất làm sạch. Thí dụ xà bông tắm Dove không
phải là xà bông, họ gọi là Dove Beauty Bar và nói
rõ trên mạng: “Dove is not a soap” (Dove không phải là
xà bông). Lịch
sử xà bông Theo
những dấu vết tìm được tại
những khu vực Babylon cổ đại được
khai quật thì người Babylon đã biết làm xà
bông từ khoảng 2,800 Trước Công Nguyên. Họ
làm xà bông bằng cách đun mỡ trộn với
tro. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy một
dụng cụ hình trụ, trên đó có khắc
dấu hiệu nói là mỡ được đun
với tro. Xà bông lúc bấy giờ được dùng
để giặt len, vải và cũng được
dùng trong y khoa. Người
Ai Cập cũng như người La Mã và Hy Lạp
cổ đại đều biết chế tạo xà
bông bằng cách trộn lẫn mỡ, dầu và
muối. Theo truyền thuyết của người La Mã
thì xà bông (tiếng anh là soap, tiếng Pháp là savon)
được đặt tên theo Núi Sapo, một khu
được dùng để giết các súc vật
tế thần. Sau khi tế thần, mưa đẩy
mỡ súc vật cùng với tro từ đống
lửa dùng để tế thần xuống sông Tiber
(một sông bên Ý). Các bà giặt quần áo ở bên
sông nhận thấy nước có trộn các thành
phần trên làm cho quần áo sạch hơn. Đây là
một câu truyện đầu tiên nối kết
sự giặt quần áo với xà bông. Vào
thế kỷ thứ 2 người Hy Lạp bắt
đầu dùng xà bông để giặt và làm
sạch. Đến thế kỷ thứ 7 xà bông làm
bằng mỡ dê và tro cây sồi bắt đầu
được chế tạo tại Tây Ban Nha và Ý. Cùng
thời điểm đó người Pháp chế
tạo xà bông dùng dầu ô liu. Người Anh thì
đến thế kỷ thứ 12 mới chế
tạo xà bông. Lúc đó xà bông rất là đắt
chỉ có giới quý tộc mới có phương
tiện dùng xà bông. Theo sử sách thì Nữ Hoàng Bess
đã tạo ra một thời trang bằng cách
tắm bốn tuần một lần. Lúc đó người
Âu Châu ở rất bẩn, nên sinh ra nhiều
bệnh.
Xà Bông Cô Ba. Năm 1791
nhà hóa học người Pháp Nicolas Leblanc khám phá ra
phương pháp biến đổi muối thường
ra một chất kiềm gọi là natri cacbonat không có
nước (soda ash). Khám phá này làm việc sản
xuất xà bông cũng như nhiều sản phẩm
khác dễ dàng hơn. Vào thế kỷ thứ 19 nhà bác
học Louis Pasteur tuyên bố là giữ vệ sinh
sạch sẽ cá nhân sẽ là giảm sự
truyền bệnh. Từ đó xà bông được
dùng nhiều hơn trước. Xà bông
được bán rộng rãi từ khoảng Thế
Chiến thứ Nhất, khi những vết thương
cần được làm cho sạch sẽ. Bây
giờ thì có đủ loại xà bông với đủ
mọi mùi thơm. Hồi trước
1975 miền Nam Việt Nam đã có Xà Bông Cô Ba nổi
tiếng, đa số mọi người bình dân hay
trung lưu đều dùng. Theo báo Người Việt
thì lúc đó Xà Bông Cô Ba còn được xuất
cảng sang Cam Bốt, Lào, Hồng Kông và một
số nước thuộc địa của Pháp. Ảnh
hưởng tới môi trường Xà bông
được làm từ những nguyên liệu thiên
nhiên nên được phân hủy sinh học một
cách tự nhiên, không làm ô nhiễm môi trường.
Nhưng chất làm sạch được làm từ
những hóa chất nhân tạo nên khó bị phân hóa
và gây ra ô nhiễm môi trường. Những chất
hóa học nhân tạo có thể có ảnh hưởng
tai hại đến đời sống của các sinh
vật sống dưới nước. Loại xà bông
chống vi khuẩn (antibacterial soap) cũng đã
bị cơ quan FDA cấm bán vì hại nhiều hơn
lợi. Nói tóm
lại, nếu có thể được bạn nên tìm
mua xà bông thứ thiệt mà dùng và nên rửa tay
bằng xà bông thường xuyên để tránh lan
truyền vi trùng. Hà
Dương Cự —– Nguồn tài liệu: www.soaphistory.net, https://sciencetrends.com, http://sitn.hms.harvard.edu
|