Làm Sao Để Áp Huyết Không Cao?

BS Nguyễn Minh Hoàng

Hormone Insulin và bệnh tim mạch

BS Hồ Ngọc Minh

Cái ống màu vàng (aorta) là đại động mạch, máu bơm vào đó từ tâm thất trái (left ventricle) Aortic valve chận không cho máu đã bơm ra bị dội về.

Đầu tiên, chắc ai cũng biết người Việt mình thường nói áp huyết của một người là "mười lăm tám" (15/8) hay mười bảy chính (17/9), còn ở Úc thì người ta nói 150/80, hay 170/90. Vậy các con số ấy là gì?

Lấy ví dụ áp huyết một người là 120/80, thì có nghĩa là áp suất máu trong động mạch là 120mm thủy ngân và 80 mm thủy ngân, tức là có hai con số để đo áp suất trong động mạch, một số trên và một số dưới.   

Chúng tôi có xem qua tự điển trong Google, họ ghi rằng systole là sự thu sức của trái tim, nó cũng "dễ hiểu" như nghe tiếng LaTinh. Thôi thì mình gọi số trên là systole (hay systolic blood pressure) và số dưới là diastole (hay diastolic blood pressure) cho nó giống tiếng... Mỹ hơn tiếng La Tinh.

Coi vậy chớ không phải ai cũng biết tại sao áp huyết của ta lại có số trên (systole) và số dưới (diastole).

Số là trái tim chúng ta có hai thì, bóp vô và phồng ra. Khi tim bóp vô, máu phọt vào động mạch, khi tim phồng ra, thì máu từ tĩnh mạch chảy vô tim, còn máu từ động mạch thì không chảy ngược vô tim vì các valve tim chận sự hút ngược máu từ động mạch.

Vậy con số trên của áp huyết là áp suất của máu trong động mạch khi tim bóp vô, đẩy máu vào động mạch và số dưới là khi tim nhả ra, hay phồng ra. Khi máu được bơm vào động mạch, áp suất tăng cao, nên con số trên cao, còn khi tim nhả ra, không bơm vô động mạch thì áp suất thấp xuống, nên ta có systole cao hơn diastole.

Bây giờ mình tìm hiểu xem làm sao mà người ta đo máu, nguyên tắc để biết số trên và số dưới của áp huyết như thế nào.

Không biết các vị thần y của phương Đông có ngón tay nhạy cảm thế nào, nhưng theo Tây học thì nguyên lý của nó căn bản nhưng cũng khá ảo diệu.

Đầu tiên chúng ta nên biết sơ về hiện tượng turbulence, tức là sự náo động, lộn xôn, mất trật tự. Đôi khi bà con đứng cạnh một dòng sông bát ngát, lượng nước trôi theo dòng hàng ngàn thước khối mỗi giây, nhưng vẫn không nghe tiếng ầm ầm. Nhưng khi bà con mở một vòi nước phông tên trong nhà, lượng nước chảy chỉ là hạt cát trong sa mạc so với dòng sông, nhưng lại nghe xì xì rất lớn. 

Tại sao vậy? Nhưng khi vặn rôbinê lỏng thêm một chút thì lại không nghe xì xì ì xèo như trước. Tại sao vậy?

Khi nước chảy trong dòng sông những phân tử nước chảy trật tự, lớp trên theo trên, lớp dưới theo dưới, như dòng xe chạy êm đềm trên xa lộ. Nhưng trong ống nước, khi từ ống lớn chảy qua cái vòi nhỏ thì ở chỗ miệng vòi nhỏ, các phân tử nước không còn được chảy lớp lang như trước mà những đứa ở phía ngoài bị chạm vào thành ở chỗ ống hẹp, khiến nó dội lại, cuộn lên cuộn xuống, va chạm lẫn nhau, như cả đoàn xe hơi đang chạy trên freeway 6 lane thì không sao nhưng bỗng bị chui vô 1 lane, thì cụng nhau chát chúa, tạo nên tiếng động.

Áp dụng nguyên tắc này, người ta bơm cái cuff (cái vòng bơm hơi chung quang cánh tay khi đo máu) lên quá áp xuất của máu. Lúc ấy đông mạch sẽ bị chẽn cứng lại, như kẹt xe, không có tiếng động gì cả. Rồi từ từ người ta giảm áp suất trong cuff. 

Đến một lúc nào đó thì áp xuất bên ngoài tương đương với áp suất bên trong động mạch, và rồi sau đó giảm tiếp, hơi thấp hơn áp xuất động mạch một tí. Khi ấy, máu trong động mạch bắt đầu có cơ hội chui qua một lỗ nhỏ trong động mạch khi tim bóp lại, như đường 6 lane chui vào 1 lane, tạo nên hiện tượng turbulence của máu, nghĩa là các phân tử máu va chạm nhau, như nước chảy từ ống lớn chui qua lỗ nhỏ. Nó sẽ tạo ra tiếng "xì, xì", mỗi khi tim bóp vào, bơm máu. Tiếng xì đầu tiên mà người đo máu nghe được chính là số bên trên của áp huyết, hay systole. 

Tiếng xì xì đồng nhịp với sự co thắt của tim tiếp tục nhịp cho đến khi áp suất bên ngoài, tức là áp suất của cái cuff vòng cánh tay mình, giảm xuống đến mức độ bằng hoặc thấp hơn áp suất của động mạch khi tim phồng ra, hay nhả ra. Lúc ấy thì hiện tượng đường 6 lane chui vô 1 lane không còn nữa, xe chạy thong thả trong 6 lane xuyên xuốt, không đụng ầm ầm, không có turbulence, và do đó không còn tiếng "xì” nữa. Tiếng xì cuối cùng chính là diastole.

Người đo máu mắt thì ngó cột thủy ngân, tai thì nghe các tiếng xì xì (nhưng thường thì nghe như "tục tục" hay "bịch, bịch"). Họ ghi nhận áp suất ở tiếng "bịch" đầu tiên, gọi là số trên (systole) và tiếng bịch cuối cùng, là số dưới (diastole).

Thế là xong phần nguyên lý đo áp huyết.    

Vậy thì áp huyết bao nhiêu là vừa?

Người ta thường nói 120/80 là trung bình. Các bà, các cô VN hay Á đông hễ thấy áp huyết 106/62, chẳng hạn, thì xanh mặt.

"Ôi, tui thiếu máu", "ôi, tui bị áp huyết thấp, chóng mặt wá, nhức đầu wá".

Ngay cả nhiều BS cũng hát bè theo, "ồ áp huyết của chị hơi thấp".

Rầu thấy mồ luôn, chẳng thiếu máu cũng chẳng bị áp huyết thấp chi cả.      

Thưa bà con, nhiệm vụ của trái tim là làm sao bơm máu đi châu thân, đến "tiền tuyến" hay mô ngoại vi như ngón tay, ngón chân, một cách hiệu quả. Con voi bự như cái đình, ắt cần trái tim bơm rất mạnh, áp huyết cao, mới đẩy máu tới cái chóp đuôi của nó được. Còn con chuột lắc thì nhỏ xíu, có cần cái máy bơm khổng lồ với công suất của trái tim con voi, áp huyết của con voi chăng? Dĩ nhiên là không.

Tây y bắt nguồn từ người phương Tây, ông nào bà nấy như con voi, còn mình thì chỉ hơn con chuột lắc một chút. Con số 120/80 là trung bình cho người Tây Phương nhưng không phải như vậy mới là chuẩn.     

Người đàn bà, con nít, áp huyết thấp hơn như vậy là thường, chẳng bệnh hoạn gì cả. Chỉ khi nào áp huyết của mình bình thường khoảng 145/95, nay bỗng tuột cái rẹt xuống còn 90/45, thì lúc ấy mới có vấn đề. 

Vậy thì áp huyết bao nhiêu thì gọi là cao, bao nhiêu là thấp?

Theo sách y, nếu con số trên từ 140 trở lên, hoặc con số dưới từ 90 trở lên thì là áp huyết cao. Nhưng định nghĩa này chỉ có tính tương đối. Còn nếu con số trên dưới 80, con số dưới dưới dưới 40 thì thấp.  

Câu hỏi kế tiếp của quý vị là sao áp huyết của tui là 178/67, vậy thì cao hay thấp?

Số trên thì cao, số dưới thì dưới trung bình.

Đây là hiện tượng cao áp huyết thưòng thấy ở người cao niên. Quý vị sẽ thấy cái “gap”, sự cách biệt giữa số trên và số dưới khá xa (nếu áp huyết 120/80 thì sự cách biệt giữa hai con số là 40mmHg (thủy ngân)), trong trường hợp áp huyết 178/ 67 thì sự cách biệt đến 111mmHg, khác quá xa. 

Tại sao như vậy?

Vấn đề không nằm ở trái tim mà ở động mạch. Khi ta còn trẻ, động mạch mềm, dễ co giãn. Khi tim bóp cái xịt, máu phọt ra, động mạch sẽ chìu ý mà nở ra dễ dàng, do đó tuy khi tim đập áp huyết có cao hơn khi tim nhả ra, nhưng không tăng quá cao.     

Người già, động mạch của họ như cái ống nước cao su bị phơi nắng hàng mấy chục năm trường (như thôi, chớ đương nhiên động mạch thì không phơi nắng được), nó so cứng lại, mất tính mềm dẽo, đàn hồi. Và thế là khi trái tim bóp cái xịt, động mạch không thèm nở ra, khiến lòng mạch chật chội, áp huyết tăng cao. Nhưng khi tim nhả ra, không bóp máu, thì động mạch dù sơ cứng cũng không ảnh hưởng đến áp suất vì không bị máu bơm thêm vào.     

Do sự sơ cứng của động mạch trong người già, quý cao niên thường có systole, con số trên cao, và cách biệt giữa số trên và dưới khá xa. Nói đây là bệnh cao áp huyết cũng được, nhưng nhìn hiện tượng cao áp huyết này như một lẽ thường của sự lão hóa thì cũng không sai. Hầu như, chỉ hầu như, đương nhiên già thì bị.     

Những người tập thể thao nhiều, đông mạch co giãn hoài, cộng với đời sống điều độ, thì ít bị sơ cứng động mạch hơn. Ngày xưa người ta quan niệm áp huyết (systole) của một người già bằng với số tuổi của họ cộng với 100. Nghĩa là nếu cụ 75, có áp huyết 175 (số trên) là chuyện thường ngày ở huyện.

Quan niệm ấy vẫn đúng, nhưng nay người ta thấy rằng nếu làm áp huyết của cụ giảm xuống thì cụ sống lâu hơn một chút.      

Vậy áp huyết hại ta như thế nào?   

Rầu nhất hạng là người thường không hiểu về tác hại của áp huyết, hở mỗi chút là mỗi lo.

Áp huyết của một người, trong một ngày, lên xuống ì xèo, không thể vì một lần đo thấy 178/99 rồi xanh mặt chao dao, tưởng như mình sắp đứt gân máu. Khi ta nóng giận, tức tối, đau đớn, khó chịu, thiếu ngủ, căng thẳng, áp huyết đều tăng. 

Nhưng áp huyết cao chỉ có hại nếu nó cao trường kỳ. Nó sẽ làm hư hao động mạch. Vì bộ phận nào của ta cũng đều cần máu nuôi dưỡng, mạch dẫn đến cơ quan nào hư thì cơ quan đó "dẹo niền" luôn. Mạch lên não hư thì tai biến mạch máu não, tức là stroke, mạch dẫn đến (bắp thịt của) tim hư thì bị nhồi máu cơ tim. Mạch dễn đến mắt hư thì... đui. Mạch dẫn đến dương vật hư thì... liệt. Đơn giản chừng ấy.  

Vậy làm sao để áp huyết không cao?

Trước khi dùng thuốc thì tập thể dục, thể thao, ăn uống vừa phải (ít chất mặn). Nếu áp huyết vẫn cao thì uống thuốc. Quý vị nào muốn dùng thuốc cỏ, thuốc Nam, rau cần, vân vân thì cứ dùng. Chúng tôi cho rằng các thứ thuốc Nam này cũng có dược tính nhưng liều lượng cần thiết, phản ứng phụ và hiệu nghiệm ra sao, chúng tôi không biết (và cũng KHÔNG CẦN BIẾT vì chúng tôi chỉ cần uống một viên thuốc bằng ăn mấy bó rau).     

Nếu ai đó quan niệm rằng uống dược thảo sẽ không bị phản ứng phụ, không bị "nóng", tốt hơn thuốc tây, thì trước khi kết luận, xin điều nghiên qua một ít thống kê xem người xưa dùng thuốc cỏ có ít bị tai biến mạch máu não, nói nôm nay là trúng gió, có ít bị nhồi máu cơ tim, có sống dai hơn người dùng thuốc Tây thời nay không.

Tóm lại, quan niệm của chúng tôi vô cùng đơn giản...

Thứ nhất, không ai tránh được bệnh và chết (trừ phi chết bất đắc kỳ tử), nên khỏi cần lo lắng về bệnh tật, chắc chắn nó sẽ đến với ta. Không lo cũng bệnh mà lo thì càng... dễ bệnh hơn.

Thứ hai, khi cái xe của chúng tôi bị hư, vì không biết về cơ khí, tôi giao phó nó cho anh thợ hay kỹ sư. Bệnh nhân cũng nên có thái độ này đối với sức khỏe của mình, giao cho BS lo… Tiếc là trong đời hành y của tôi, số người Việt không giỏi tiếng Anh mà có quan niệm và thái độ điềm tĩnh này chiếm KHÔNG ĐẾN 10%, chưa chắc đến 5%.

Kết quả là áp huyết của họ cao vì lo lắng những chuyện không đáng lo. 

Cuối cùng, chúng tôi quan niệm người ta bệnh trầm kha và chết mỗi ngày, mình vẫn dửng dưng. Nếu khi mình bệnh mà mình lo lắng thái quá thì vừa chứng minh lòng vị kỷ, vừa tổn tâm hao trí. Đời sẽ mất vui.  

BS Nguyễn văn Hoàng

***         

Hormone Insulin và bệnh tim mạch

Trong một số bài viết trước đây, tôi có đưa ra ý kiến, cholesterol không hẳn là nguyên nhân gây ra bệnh tim mạch, mà chỉ là tòng phạm bất đắc dĩ. Ý tưởng phân loại cholesterol ra “xấu” và “tốt” không còn đứng vững nữa, và dùng chỉ số cholesterol “xấu” để tiên đoán nguy cơ bị tai biến mạch máu cũng không còn chính xác cho lắm.  

Ta phải bước ra ngoài và nhìn vào vấn đề một cách tổng quan hơn. Nguyên nhân sâu xa ở đây chính là bệnh ghiền đường, thiếu cân bằng với hàm lượng insulin, làm lượng đường trong máu không được lành mạnh, sẽ dẫn đến nguy cơ bị bệnh nghẽn mạch máu.  

Ai đang bị bệnh tiểu đường đều biết đến hormone insulin. Người bị bệnh tiểu đường, là do, hoặc không thể sản xuất đủ insulin, hay insulin không hoạt động bình thường. Tình trạng thứ nhì, còn gọi là “insulin resistance”, hay “kháng insulin”, hoặc “insulin insensitivity”: “thiếu nhạy cảm với insulin”. Khi ta bị “kháng insulin”, cơ thể không hấp thụ đường và tiêu thụ tinh bột một cách hữu hiệu.  

Khi ta còn bé, insulin hoạt động nhạy bén hơn. Một đứa trẻ ăn ngọt, nhiều đường, lượng insulin tiết ra để hấp thụ đường vào trong bắp thịt, và qua sự vận động, chạy nhảy, nô đùa, đường sẽ được tiêu hoá thành năng lượng. Đó là trẻ em ngày xưa. Ngày nay bệnh béo phì ngày càng tăng trong thành phần trẻ em ở đô thị, tối ngày chơi games.  

Đồng thời, hiện nay, hơn nửa số người lớn đều bị chứng “kháng insulin”, mà phần lớn bị tình trạng gọi là “pre-diabetes”,  tức là “tiền tiểu đường” mà không hề hay biết. Chúng ta ăn nhiều đường, lại thích ngồi nhiều, ít vận động, đường dư thừa sẽ chứa thành mỡ. Trong các loại mỡ, có cả mỡ đặc “triglyceride” và cả mỡ lỏng, cholesterol với kích thước cực nhỏ. Những hạt cholesterol nhỏ li ti này, là thành phần xấu nhất của cholesterol “xấu”,  sẽ đục thủng màng tế bào của vách động mạch và gây ra lở loét.  

Thêm vào đó, các tế bào mỡ, từ mỡ đặc triglyceride, sẽ sản xuất ra các chất làm đau, làm viêm sưng gọi là prostaglandins. Các chất prostaglandins nầy sẽ làm hoen rỉ các tế bào trong đó có tế bào động mạch.  

Cuối cùng, chính lượng đường dư thừa trong máu sẽ tạo ra hiệu ứng “ngào đường”, hay “thắng đường” cho tất cả các tế bào, mà hồng huyết cầu bị đầu tiên. Vì thế khi đo lượng “hemoglobin A1C” chính là đo chỉ số tế bào máu bị ngâm đường trong bao lâu, để đo lường mức độ bị kháng insulin, và theo dõi tình trạng bị bệnh tiểu đường nặng hay nhẹ.  

Nói một cách khác, tình trạng “kháng insulin” dẫn đến tình trạng “tiền tiểu đường”, và từ tiền tiểu đường đưa đến tình trạng bị bệnh tim mạch từ nhẹ đến nặng. Theo Hội Tim Mạch Hoa Kỳ, American Heart Association, 84% những người bị bệnh tiểu đường sẽ chết vì bệnh tim mạch. Không những vậy, có khoảng 33% những người bị bệnh tiểu đường mà không biết mình đang bị bệnh.  

Thế thì làm sao biết mình đang bị bệnh?  

Bước một, đứng thẳng, đối diện một bức tường, và đi từ từ về phía bức tường. Nếu bụng của mình đụng vào vách trước khi đỉnh lổ mũi đụng vách, thì gần như chắc chắn là ta bị bệnh “kháng insulin”.  

Bước hai, xem lại kết quả thử máu gần đây nhất. Lấy chỉ số lượng mỡ đặc triglycerides và chia cho lượng HDL, cholesterol “tốt”. Nếu tỉ số dưới 2 là tốt, từ 3 đến 4 thì nên để ý, còn nếu trên 5 thì cần phải bớt ăn và vận động nhiều hơn.

Bước ba,thử lượng đường trong máu vào buổi sáng, đi kèm với hàm lượng insulin, và đến website  http://www.thebloodcode.com/homa-ir-calculator/.  

Ở đó, sẽ có một “app” cho biết một chỉ số gọi là, HOMA-IR, Homeostatic Model Assessment of Insulin Resistance. Nếu chỉ số này trên 2, bạn có thể bị “kháng insulin”.  

Cuối cùng, có một thử nghiệm gọi là LP-IR, có thể nhờ bác sĩ gia đình order, và phân tích kết quả.  

Dĩ nhiên, tình trạng “kháng insulin”, không phải là nguyên nhân duy nhất dẫn đến tất cả những bệnh tim mạch, cũng như, không phải ai hút thuốc lá đều bị ung thư phổi. Tuy nhiên, tránh được chút nào hay chút ấy.  

Dầu sao đi nữa, lưu ý đến tình trạng “kháng insulin” để ngừa bệnh tim mạch, sẽ chính xác hơn là đo cholesterol “xấu”. Sửa đổi tình trạng thiếu nhạy cảm với insulin so ra hữu hiệu và ít phản ứng phụ hơn là uống thuốc để giảm cholesterol “xấu”. Nên nhớ lượng cholesterol xấu tăng là hệ quả của tình trạng “kháng insulin”, chứ không phải là nguyên nhân. Chính sự cân bằng giữa lượng đường và insulin là nguồn cội của hội chứng “Mỡ, Đường, Máu”. Bằng cách thay đổi nề nếp sống, ăn uống cẩn thận và tập thể dục để giảm hội chứng “kháng insulin” sẽ giảm nguy cơ bị bệnh tim mạch. Phòng bệnh và chữa bệnh tận ngọn tận gốc là như thế đó.  

BS Hồ Ngọc Minh

Trở lại