Canada
150 và ư nghĩa lịch sử
Phan Hạnh |
Hầu
hết các quốc gia trên thế giới gọi ngày
quốc khánh của nước họ là Ngày Độc
Lập. Một số nước gọi đó là Ngày
Quốc Gia, chẳng hạn như các nước Áo,
Thụy Sĩ, Thụy Điển, Na Uy, Tân Gia Ba, Hung Gia
Lợi. Thổ
Nhĩ Kỳ gọi đó là Ngày Cộng Ḥa. Syria
gọi Ngày Di Tản. Canada
ban đầu gọi ngày quốc khánh 1 tháng 7 là Dominion
Day, xong kể từ năm 1982 trở đi gọi là
Canada Day. Vài vị dân biểu từng vận động
đ̣i đổi ngược trở lại như cũ
là Dominion Day nhưng không được quốc hội
tán thành. Năm
nay, Canada kỷ niệm 150 năm ngày ra đời
của đất nuớc vào năm 1867. 150 năm là con
số chẵn tṛn, lễ mừng sinh nhật trọng
đại tưng bừng nhất từ trước
đến nay, đánh dấu sự tiến hóa của
đất nước, từ các tộc da đỏ
bản địa đến sự lập cư của
người Pháp, người Anh, kế đến là người
đủ mọi nước từ khắp nơi trên
thế giới biến Canada trở thành một quốc
gia đa văn hóa đẹp xinh lư tưởng đáng
sống. Tuy
1867 là năm Đạo luật Hiến pháp Canada
được Nữ hoàng Victoria chuẩn thuận, nhưng
đến 12 năm sau (năm 1879), ngày 1 tháng 7 mới
được xem là ngày nghỉ theo luật định
và gọi là Dominion Day. Lễ ăn mừng th́ chỉ
diễn ra trong dịp sinh nhật 50 vào năm 1917 và sinh
nhật 60 vào năm 1927. Sau Đệ Nhị Thế
chiến, Dominion Day được chính quyền tổ
chức thường xuyên hơn và nhiều sự
kiện lễ hội hơn. Từ sinh nhật bách niên
năm 1967 trở đi, ngày lễ 1 tháng 7 trở nên
phổ biến hơn. Đến khi Dominion Day đổi
thành Canada Day ngay sau khi Hiến pháp Canada được
Anh quốc trao lại năm 1982, từ đó trở
đi Canada mới thật sự ăn mừng lớn
mỗi năm.
Thủ
tướng Pierre Trudeau mừng vui kư tên vào bản tuyên
ngôn trao trả Hiến pháp Canada vào ngày 17 tháng 4 năm
1982 trước sự hiện diện của nữ hoàng
Anh Elizabeth Đệ Nhị (ảnh của Canadian Press) Kể
từ năm 2006, lễ mừng Canada Day cũng
được tổ chức hằng năm tại
quảng trường Trafalgar Square ở Luân Đôn, Anh
quốc. Nhưng
không phải ai ở Canada cũng mừng vui trong ngày này.
Với người dân tỉnh bang Newfoundland và Labrador,
đây là ngày tưởng niệm cho hơn 700 chiến
binh thuộc Trung Đoàn Một Newfoundland đă tử
trận ngay trong cuộc tấn công mở màn của
trận đánh Somme trên đất Pháp ngày 1 tháng 7 năm
1916. Trong Đệ Nhất Thế Chiến, Newfoundland và
Labrador vẫn c̣n là thuộc địa Anh và chưa gia
nhập vào Liên Bang Canada. Với quân số 801 chiến
sĩ của Trung Đoàn Một Newfoundland lâm trận,
cuộc điểm danh gom quân cuối ngày chỉ c̣n 68
người có mặt. Somme là một trong những
trận đánh có mức tổn thất nhân mạng
cao nhất trong lịch sử chiến tranh. Trận
đánh kéo dài hơn bốn tháng, số tử trận
và bị thương của hai bên là khoảng một
triệu hai trăm ngàn người, trong số đó có
24,700 người Canada. Cho đến nay, cứ vào ngày
1/7 Canada Day, tỉnh bang Newfoundland và Labrador vẫn treo
cờ lưng chừng và làm lễ tưởng niệm
vào buổi sáng, đến buổi chiều mới
ăn mừng lễ quốc khánh. Canada
Day cũng trùng với ngày 1/7/1923 là ngày Quốc Hội
Canada ban hành Đạo Luật Di Dân Trung Hoa, ngăn
cấm sự nhập cư vào Canada của người
gốc Trung Hoa từ bất cứ quốc gia nào trên
thế giới. Đạo luật có tính cách kỳ
thị này khiến cho công dân Canada gốc Trung Hoa
cảm thấy bị sỉ nhục nặng nề nên
họ mai mỉa gọi Canada Day là Humiliation Day, Ngày
Sỉ Nhục. Đạo luật này được
hủy bỏ năm 1947. Canada
150 tuổi? “Quốc
gia Canada chỉ mới 150 tuổi thôi sao?” là câu
hỏi thắc mắc của rất nhiều người
dân nước khác và ngay cả công dân Canada. Hoa Kỳ
năm nay 241 tuổi (tuyên bố độc lập năm
1776), già hơn Canada tới 91 tuổi, trong khi dân các nước
châu Âu đă biết đến Canada và America hiện
hữu hầu như đồng thời từ giữa
thế kỷ thứ 16. Đất
nước Canada bao nhiêu tuổi là c̣n tùy thuộc vào
mỗi người nh́n vấn đề như thế
nào. Có đúng là năm nay, 2017, Canada 150 tuổi hay già
hơn? Già hơn là bao nhiêu? Hay trẻ hơn? Trên
thực tế, “Canada” đă được chính
thức thành lập vào ngày 26 tháng 12 năm 1791 khi
một đạo luật hiến pháp có hiệu
lực chia lănh thổ Tân Pháp (Quebec) thành Canada Hạ và
Canada Thượng. Như vậy năm nay Canada 226
tuổi chăng? Hai vùng thuộc địa này c̣n
được gọi là Canada Đông và Canada Tây,
gọi chung là Tỉnh Canada Thống Nhất (United
Province of Canada). Ngày 1 tháng 7 năm 1867
“Dominion of Canada” ra đời, “Province of Canada” tách
rời trở lại thành hai tỉnh bang Quebec và Ontario.
Đây là một vấn đề rắc rối về
danh xưng rất dễ bị nhầm lẫn. Cũng trên thực tế,
đến ngày 11 tháng 12 năm 1931 Canada mới tự công
bố bản tuyên ngôn độc lập và được
nữ hoàng Anh chấp thuận. Như
vậy năm nay Canada mới có 86 tuổi?
Biểu
tượng Canada 150+ của thành phố Vancouver nhằm
công nhận di sản văn hóa lâu đời của
thổ dân ở tỉnh bang B. C. Mặt
khác, đối với thổ dân Canada, họ có
mặt ở đây đă trên mười ngàn năm th́
đối với họ, đất nước Canada
của họ đă ngần ấy tuổi. (Đầu
tháng Tư vừa rồi, một toán khảo cổ
đă khám phá vết tích của một làng cổ
khoảng độ 14,000 tuổi trên đảo Triquet
Island cách thành phố Victoria thuộc tỉnh bang B.C. 500
km về hướng Tây Bắc.) Chính v́ vậy mới
có thuật ngữ “First Nations”, Những Quốc gia
Đầu tiên, để gọi các bộ tộc người
nguyên cư bản địa Canada. Khi
họ cất tiếng hát bài quốc ca “O Canada!”
với những câu “Our home and native land! True patriot love
in all thy sons command. With glowing hearts we see thee rise, The True
North strong and free!”, chắc họ không khỏi
ngậm ngùi nghĩ ngợi thật sâu xa. Đúng thay,
đây là nhà của họ, “kanata” (làng) của
họ, và “native land”, quê hương nơi họ chào
đời của họ. Bằng ḷng ái quốc chân thành,
họ sẽ bảo vệ nhà của họ và quyền
tự do của họ. Canada có hơn 50 “Quốc gia
Đầu tiên” nói hơn 50 ngôn ngữ khác nhau. Chính
quyền Canada ư thức được điều đó
và chịu nh́n nhận những đối xử
bất công trong quá khứ đối với người
Canada bản địa. V́ vậy, các chính phủ Canada
sau này luôn có những nỗ lực để hàn
gắn và ḥa giải với họ. Trước khi đạo
luật lập quốc Canada ra đời năm 1867,
số thổ dân bản địa là khoảng nửa
triệu người. Con số này giảm dần do lây
truyền bệnh tật của người da trắng
và từ những cuộc xung đột chống
lại họ. Dù sao, ư thức tập thể cộng
sinh cũng đă thắng; mọi người tạm quên
dị biệt và cùng nhau xây dựng đất nước
trẻ. Canada tuyên bố lập quốc năm 1867 sau hơn
hai thế kỷ hiện hữu chỉ là một sự
chuyển tiếp êm thắm, một sự tiến hóa
dần dần để đi đến độc
lập tự chủ toàn diện. Trong khi đó, trường
hợp của Hoa Kỳ là một cuộc cách mạng
giành độc lập bộc khởi khỏi sự
thống trị của đế quốc Anh. Canada mang
truyền thống yêu chuộng ḥa b́nh; dân Canada có
tiếng hiền ḥa là thế. Chính quyền cũng t́m cách
xoa dịu với người gốc Pháp vốn đă
định cư rất sớm. Quebec City của người
Canada gốc Pháp thiết lập năm 1608 là thành
phố cổ kính nhất nước già 409 tuổi. Thành
phố Montreal với đồn binh Fort Ville-Marie xây năm
1642 cũng đă 375 tuổi. Nhiều công dân Canada
thuộc sắc tộc và văn hóa khác cũng đă
đến đây trước 150 năm. Chính v́
vậy, trước ngày lễ 1 tháng 7 Canada Day mỗi năm
có các ngày lễ tuần tự diễn ra như sau: 21 tháng 6: National Aboriginal Day (Ngày
Dân Nguyên Cư Quốc Gia) là ngày vinh danh văn hóa
truyền thống và di sản thổ dân Canada. Đây là
ngày hạ chí, ngày dài nhất trong năm, ngày mà người
bản địa Canada ăn mừng. 24 tháng 6: Saint-Jean-Baptiste Day, ngày
quốc lễ của tỉnh bang Quebec và của người
gốc Pháp ở toàn cơi Canada và Hoa Kỳ. 27 tháng 6: Canadian Multiculturalism
Day, Ngày Đa Văn Hóa Canada được chính
quyền ấn định từ năm 2002 nhằm công
nhận và vinh danh nền văn hóa đa diện
của Canada. Tên Canada có từ đâu? Một ngày vào Tháng 7 năm
1534, Jacques Cartier, một nhà thám hiểm người Pháp,
đặt chân đến một nơi lạ trong
chuyến du hành để vẽ biểu đồ sông
Saint Lawrence. Gặp hai thanh thiếu niên thổ dân,
Cartier chận họ hỏi đường. Hai cậu
người da đỏ chỉ về hướng làng
Stadacona của họ và đáp “Kanata”. Lúc đó v́
không nghĩ ra được cái tên nào khác nghe hay hơn,
ông Cartier ghi chú vào bản đồ chữ “Canada”
theo âm tiếng Pháp để chỉ làng Stadacona, khu
vực thành phố Québec ngày nay.
Tranh
vẽ Jacques Cartier vào làng gặp Donnacona năm 1534 Th́
ra hai thiếu niên đó là con của Donnacona, trưởng
làng Stadacona của thổ dân lúc bấy giờ. Mặc
dù gặp phải sự chống đối của dân
làng, Cartier và đoàn tùy tùng thuộc hạ có vơ trang
của ông đă bắt giữ Donnacona và một số
người da đỏ. Sau đó Cartier đồng ư
trả tự do cho Donnacona nhưng mang hai người con
của Donnacona là Taignoagny và Domagaya theo ông về Pháp
trong một năm. Đúng
hẹn, năm 1535, Cartier trở lại nơi mà ông ghi
trong nhật kư: “Dân địa phương gọi nơi
đó là Canada” với hai thiếu niên thổ dân. Lưu
lại làng Stadacona vào mùa đông năm đó, Cartier và
đoàn tùy tùng của ông đă bị bệnh
thiếu vitamin C (scurvy). Dân làng cứu chữa cho họ
bằng nước lá cây vân sam (spruce) khá hiệu
quả, nhưng một số thủy thủ bị
bệnh nặng quá nên không tránh khỏi cái chết. Ngược
lại, cũng trong mùa đông ấy, do sống chung
đụng và lây bệnh của người da
trắng, 50 thổ dân da đỏ bộ tộc Iroquois
của làng đă chết. Sau
đó, Cartier bắt Donnacona với hai người con
trai của ông ta cùng bảy dân làng khác đưa
họ trở về Pháp, tổng cộng là 10 người.
Trên đất Pháp xa lạ, chín người da đỏ
bị bắt sống xa quê hương đă chết;
một cô gái c̣n sống sót ở Pháp không biết
số phận ra sao. Đến
năm 1541 khi Cartier trở qua Canada lần thứ ba, dân
làng Stadacona tiếp đón ông lạnh nhạt cùng
với tâm trạng ngỡ ngàng lẫn ngờ vực. Về
sau, nhà thám hiểm Samuel de Champlain đă chọn chính
vị trí của ngôi làng này để làm khu định
cư thuộc địa và tuyên bố thành lập vùng
lănh thổ Tân Pháp ngày 3 tháng 7 năm 1608. C̣n
cái tên Canada, “ngôi làng” theo nghĩa của người
da đỏ Huron-Iroquois, bắt đầu xuất
hiện trên các bản đồ địa dư và sách
báo châu Âu kể từ năm 1547 để chỉ
tất cả vùng phía bắc sông St Lawrence. Jacques Cartier
cũng từng gọi sông St Lawrence là “Rivière du
Canada”, một cái tên tiếp tục được
sử dụng cho đến đầu những năm
1600. Đến năm 1616, mặc dù toàn bộ khu
vực đă được gọi là New France, khu
vực dọc theo con sông này và Vịnh St Lawrence vẫn
được gọi là Canada. Các
nhà thám hiểm và thương buôn lông thú đă
mở rộng lănh thổ về phía tây và phía nam; “ngôi
làng” Canada cứ bành trướng măi, có thời vùng
lănh thổ tên Canada bao gồm luôn cả một
phần đất của Hoa Kỳ ngày nay. Khi
bàn thảo chuyện lập quốc, các chính trị gia
đă cân nhắc xem nên chọn tên nào. Một
số tên được đề nghị gồm có
Albertsland, Albionora, Borealia, Britannia, Cabotia, Colonia, Hochelaga,
Norland, Superior, Transatlantia, Tuponia và Victorialand. Việc chọn tên Canada đă
được nhà cách mạng Thomas D’Arcy McGee, một
trong số những vị cha đẻ lập quốc
Canada và là người có lập trường quốc
gia cấp tiến, đặt câu hỏi một cách thú
vị trong buổi họp ngày 9 tháng 2 năm 1865 như
sau: “I read in one newspaper not less than
a dozen attempts to derive a new name. One individual chooses Tuponia and
another Hochelaga as a suitable name for the new nationality. Now I ask any
honourable member of this House how he would feel if he woke up some fine
morning and found himself instead of a Canadian, a Tuponian or a
Hochelagander.” (xin tạm dịch: “Tôi đọc trong
một tờ báo thấy cả chục đề
nghị để chọn một cái tên mới cho
quốc gia. Có người chọn tên Tuponia và có người
bảo cái tên Hochelaga thích hợp hơn. Bây giờ tôi
xin hỏi tất cả quư vị thành viên danh dự có
mặt tại nhà hội này là, nếu một buổi
sáng đẹp trời thức dậy, quư vị khám phá
ra, thay v́ ḿnh là một “Canadian” th́ quư vị lại
là một “Tuponian” hay một “Hochelagander”. Chừng
đó quư vị sẽ nghĩ sao?”) May mắn cho hậu thế, trí
tuệ và lư luận của ông McGee cộng
với ư thức thông thường hữu lư đă
thắng. Nhờ
vậy ngày 1 tháng 7 năm 1867, một liên bang mang tên
Canada chào đời với bốn tỉnh bang đầu
tiên là Lower Canada (Quebec), Upper Canada (Ontario), Nova Scotia và New
Brunswick. Câu chuyện về bức
tranh Fathers of Confederation Năm 1883, Chính phủ Canada
ủy nhiệm cho họa sĩ Robert Harris vẽ một
bức tranh Hội nghị Charlottetown, Prince Edward Island
diễn ra hồi tháng Chín năm 1864. Nhóm chính trị
gia tham dự Hội nghị này gồm 23 vị cha đẻ
của Liên Bang cùng với vị thư kư phụ trách
ghi chép biên bản là Hewitt Bernard. Hội nghị lập quốc
lần thứ hai diễn ra vào Tháng Mười 1864
ở Quebec City với số chính trị gia tham
dự là 33 người, cộng với thư kư Hewitt
Bernard nữa là 34 người. Harris được chính
phủ yêu cầu sửa đổi bức tranh cho phù
hợp với bối cảnh mới. Thế là họa
sĩ Harris vẽ thêm 10 khuôn mặt nữa. Ông phát
thảo bức tranh ở Charlottetown bằng bút than
rồi sau đó vẽ lại bằng sơn dầu
ở Montreal. Vào
tháng 5 năm 1884, bức tranh hoàn tất và được
treo ở Ṭa nhà Quốc hội ở Ottawa. Năm 1911, bức tranh
được chở đi trưng bày tại Lễ
hội Đế chế Anh Quốc ở London rồi
sau đó được đưa trở lại Canada.
Ngày 3 tháng 2 năm 1916, ṭa nhà Quốc hội Canada
bị hỏa hoạn và bức tranh “Fathers of
Confederation” của họa sĩ Robert Harris bị thiêu
hủy cùng một số tranh khác. Thế là không ai c̣n
thấy bức tranh màu đó nữa. Người ta
chỉ có thể thấy bức ảnh đen trắng
do James Ashfield chụp lại từ bức tranh năm
1864. Thật ra bức tranh sơn
dầu “Fathers of Confederation” của họa sĩ
Robert Harris cũng không phản ảnh đúng quang
cảnh thật của cuộc hội nghị diễn
ra năm 1864. Đó chỉ là một sự kết
hợp của nhiều sự kiện riêng biệt v́ không
phải tất cả các vị đại biểu
hiện diện trong bức tranh đều có mặt
trong cùng một pḥng hội và cùng một lúc. Harris
phải vẽ lại sự hợp nhất của hai
hội nghị, một ở Charlottetown và một ở
Quebec City bằng cách miêu tả 33 vị cha đẻ
của Liên Bang và thư kư Hewitt Bernard, trông như
thể họ đang tham dự cùng một buổi
họp. Bức tranh “Fathers of
Confederation” được đánh giá như là một
tài liệu lịch sử hơn là một tác phẩm
nghệ thuật. Sự mất mát của nó làm cho
nhiều người vô cùng hối tiếc.
Tranh
vẽ năm 1884 của họa sĩ Robert Harris với
tựa đề “Fathers of Confederation” cho thấy 34
trong số 36 nhà lănh đạo được xem là các
nhà sáng lập hoặc cha đẻ của Liên bang
Canada họp nhau ở Quebec City năm 1864 để
thảo ra Đạo Luật British North America Act.
(H́nh của Library and Archives Canada) Một
trăm năm sau Hội nghị Charlottetown, vào ngày 1 tháng
9 năm 1964, chủ đề bức tranh “Fathers of
Confederation” được làm sống lại. Công
ty bảo hiểm Confederation Life ủy nhiệm cho
họa sĩ Rex Woods vẽ lại bức tranh lịch
sử để trưng bày nhân dịp Canada kỷ
niệm sinh nhật 100 năm ngày lập quốc.
Bức tranh vẽ lại không hẳn là một bản
sao của tranh gốc v́ nó có vài sự khác biệt. Có
ba khuôn mặt nữa được thêm vào phía bên
phải. Đó là ba vị đại biểu mới
tham dự Hội nghị bàn chuyện lập quốc
lần thứ ba diễn ra tại London Anh quốc năm
1866. Ngoài
ra trong bức tranh “Fathers of Confederation” mới, họa
sĩ Red Woods cũng vẽ thêm bức chân dung tự
họa của Robert Harris trên vách bên phải. Đây chính
là một nghĩa cử bày tỏ ḷng ngưỡng
mộ và kính trọng đối với tác giả
của bức tranh gốc. Chưa hết, chữ kư
Robert Harris cũng được Rex Woods vẽ lại bên
góc trái giống như bức tranh gốc. Thời gian
vẽ bức tranh khổ 365cm x 213cm kéo dài lâu hơn
dự tính, qua năm 1968 mới xong. Sau cùng, bức tranh
này được tŕnh bày ở Quốc Hội Canada ngày
3 tháng 2 năm 1969.
Bức
tranh “Fathers of Confederation” do họa sĩ Rex Woods vẽ
lại xong năm 1968 gồm 36 đại biểu và thư
kư Hewitt Bernard (ngồi ghi chép, bên trái); tất cả
đều được xem là cha đẻ của Liên
Bang Canada. Lúc
lập quốc 150 năm trước đây, Canada có dân
số vào khoảng 3,463,000 người, hầu hết là
người thổ dân và người định cư
da trắng. Dân
số Canada hiện nay vào khoảng 36 triệu rưỡi
người gồm đủ mọi màu da và sắc
tộc. Dựa theo kế hoạch tăng trưởng dân
số, Sở Thống kê Canada tiên đoán sẽ có 64
triệu công dân mừng sinh nhật thứ 200 vào năm
2067. “Ngôi làng” xinh đẹp Canada quá rộng,
thừa chỗ để cư dân tiếp tục sinh
sản thêm và tiếp tục đón nhận thêm di dân
từ nước khác vào đây ở cho ấm cúng. Trong thông điệp gửi
đến quốc dân đọc vào đêm giao thừa
bước sang năm mới 2017, Thủ tướng
Justin Trudeau nói: “As we mark Canada 150 over the next year, we will
honour the generations of Canadians who have come together to create
opportunities for one another. We will celebrate the courage and vision of
those who came before us, and the hard work and ambition of Canadians—like
you—who have made Canada the success story that it is today.” (Khi
đánh dấu 150 năm Canada vào năm tới, chúng ta
sẽ tôn vinh các thế hệ người Canada đă
từng đến với nhau để tạo cơ
hội cho nhau. Chúng ta sẽ mừng kỷ niệm ḷng
can đảm và tầm nh́n sáng suốt của
những người đă đến trước chúng
ta, công lao khó nhọc và nguyện ước cố vươn
lên của những công dân Canada như bạn, những
người đă biến Canada thành một câu
chuyện thành công như ngày nay.) Mừng
Canada 150 tuổi! Phan Hạnh |