Ngày xưa làm báo Tết Văn Quang |
Mỗi
năm hoa đào nở lại thấy ông đồ già Hằng năm cứ đến ngày giáp Tết Âm Lịch, mọi người đều thấy các cửa hàng bán báo rực rỡ hẳn lên bởi h́nh b́a của những tờ báo xuân. Đủ thứ màu sắc của những tờ báo khổ lớn treo tọng teng trên những chiếc dây trước sạp báo phay phất phới, không khác ǵ những cái lồng đèn Trung Thu. Những tờ báo khổ nhỏ, hầu hết là những tờ tuần báo hoặc đặc san nằm dưới kệ hàng cũng được tô điểm sặc sỡ báo hiệu mùa xuân đang về. Mùa xuân dường như bắt đầu từ đấy. Và mỗi nhà thường mua một tờ báo Xuân, đôi khi đợi Tết trưng ra trong pḥng khách cho vui cửa vui nhà. Điều đó không hẳn là một tục lệ mà chỉ là thói quen, một thứ thói quen đáng yêu của hầu hết người Việt chúng ta dù bất cứ ở đâu. Nó cũng như cái h́nh ảnh của nhà thơ Vũ Đ́nh Liên: “Mỗi
năm hoa đào nở H́nh
ảnh ông đồ già có thể mất dần theo năm
tháng, nhưng những tờ báo th́ vẫn c̣n y nguyên
từ thời xa xưa cho tới thời nay, chắc
chắn nó sẽ c̣n măi măi, cho dù nhiều bạn lo
xa rằng báo in có thể “chết dần” bởi
thời đại internet. Nhưng internet không thể bày
ra bàn, không thể trang trí cho pḥng khách của ngôi nhà,
không thể mang linh hồn của mùa xuân đến
từng người đọc, không thể mang hương
vị ấm cúng cho cả gia đ́nh bạn và cũng
không thể mang cả mùa xuân tô điểm cho
phố phường của bạn. H́nh b́a những
tờ báo thường bao giờ cũng có những người
đẹp, những giai nhân đủ loại từ
ca sĩ đến tài tử màn ảnh, từ cô gái
nông thôn đến thành thị uốn lượn
đủ kiểu trên sạp báo c̣n hơn là một
cuộc thi sắc đẹp. Bạn không thích thú sao?
Ngắm free mà. Và chỉ có năm hết Tết đến
mới có cái cảnh ấy. Tất
cả những thứ đó khiến tôi nhớ đến
cái không khí làm báo Tết thời xa xưa. Hồi
đó bạn làm được một tờ báo ra
hằng ngày hay hằng tuần đă khó khăn
lắm rồi chứ chưa nói đến làm báo
Tết. Ngày nay làm báo chỉ cần đánh máy cho lên
máy in, nó chạy rèn rẹt ra luôn ba bốn năm màu
và hàng chục ngàn số trong một vài giờ,
được đóng sẵn sàng đưa ra thị
trường. Ngày xưa th́ khác…. Một
quầy bán báo xuân ngày xưa Cái
thời đại typo Vâng,
phải nói chính xác đó là thời đại
mời ra ḷ của những tờ báo, thời đại
in typo. Trước hết là những con chữ
được đúc bằng kẽm hay bằng ch́,
từng chữ một, mỗi chữ xếp vào
một cái bát hay một ngăn dưới tay người
thợ, gọi là thợ sắp chữ. Phải
sắp từng chữ một và chữ in nghiêng
phải được tác giả viết bài hay anh
Tổng thư kư ṭa soạn phải gạch dưới
bản thảo đánh máy hay viết tay hàng chữ
“ital” chữ viết tắt của italic. Đấy
chỉ là một thí dụ. C̣n có hàng chục kư
hiệu như thế nữa dành cho hàng chữ in
đậm, sửa dấu sắc huyền hỏi ngă,
thêm chữ vào ḍng, bớt chữ đi. Anh thợ
“cả” được gọi là chef typo chịu trách
nhiệm chung cho trang báo đó, phải xem lại
từng trang. C̣n
muốn đưa một tấm h́nh vào trang báo,
phải làm bản kẽm. Tôi nhớ hồi đó
ở Sài G̣n có Cliché Dàu là nơi cung cấp những
bản kẽm cho các nhà in và các báo. Khuôn khổ
bức h́nh ra sao để nó nằm gọn lỏn
trong trang báo phải được tính toán trước
hết. Đến lúc thợ lên khuôn mới
đưa vào bài báo được. Trước
khi in, thợ nhà in phải làm một bản vỗ,
tức là lấy tờ giấy thấm nước như
loại giấy bản, đặt lên khuôn trang có dính
chút mực, vỗ nhẹ để mực thấm vào
giấy, chúng tôi gọi là morasse, người làm
việc sửa morasse được gọi là
“thầy c̣”. Thường morasse phải sửa
đến lần thứ hai thứ ba, lần cuối
cùng do anh Tổng Thư Kư ṭa soạn sửa và kư vào
tờ dernière morasse đó chịu trách nhiệm
nếu có sai sót. Sau
thời kỳ in typo là thời kỳ “vàng son”
của kỹ thuật in offset. Cả trang báo 4 màu
chỉ cần đưa lên máy in một lần. Nhưng
nói về thời kỳ này nữa th́ quá dài ḍng. Xin
trở với thời đại báo in typo. Tôi
suưt bị tù v́ mất chữ T. Nói
sơ qua như thế để bạn có thể h́nh
dung ra phần đầu của công việc làm báo,
đấy là báo thường chưa nói đến
số Tết c̣n “ly kỳ rùng rợn” hơn. Đúng
là một công việc bỏ ăn bỏ ngủ
chứ không đùa. Tôi đă từng làm ở ṭa
soạn báo, làm từ anh viết bài đến anh
“thầy c̣” rồi nhảy lên làm Trưởng ban
biên tập và làm Chủ bút báo Chiến Sĩ
Cộng Ḥa của Quân Đội VNCH. Hồi đó báo
ra bán nguyệt san, mỗi kỳ 200.000 số. Một
con số xuất bản lớn nhất vào thời
đó. Báo được Bộ Quốc Pḥng tài
trợ và gọi đấu thầu, nhà in tư nhân
đảm trách việc in ấn. Tôi là người
chịu trách nhiệm sửa và kư tên vào bản dernière
morrase tức là bản vỗ cuối cùng. Sau này làm
thêm tờ Thông Tin Chiến Sĩ ra hằng tuần
nữa càng vất vả hơn. Ṭa soạn chỉ
vỏn vẹn có chừng chục người . Năm
nào báo Chiến Sĩ Cộng Ḥa cũng ra báo Xuân như
thường lệ. Năm đó, có lẽ là vào năm
1960 khi đó Đại Tướng Lê Văn Tỵ làm
Tổng Tham Mưu Trưởng QĐVNCH (đến năm
1963 mới được vinh thăng Thống Tướng,
vị Thống Tướng duy nhất của VN).
Mỗi năm thường có một Thư chúc
tết của Đại Tướng Tổng Tham Mưu
Trưởng được đăng trên báo Xuân
CSCH. Ông
Đại Tá Hoàng Ngọc Tiêu, tức thi sĩ Cao Tiêu,
làm chánh văn pḥng Đại Tướng gọi
điện thoại cho tôi nói ngay: “Phen này ông đi
tù là cái chắc”, tôi tưởng ông nói giỡn chơi,
nhưng ông nghiêm giọng nói: “Anh cứ xem lại Thư
chúc Tết của Đại Tướng đi là
biết ngay, tôi không nói nhiều”. Tôi
mở tờ báo ra xem, quả nhiên là chữ Tỵ
mất biến chữ T ở trước, thành ra là
Đại Tướng Lê Văn Ỵ. Tôi choáng người,
cầm chắc đi tù rồi c̣n ǵ. Tôi gọi nhà
in, đ̣i xem bản vỗ cuối cùng. May quá, bản
vỗ cuối cùng c̣n nguyên chữ T. Đây là
một lư do “giảm khinh” cho một phần lớn
tội của tôi. Nhưng tôi vẫn là người
chịu trách nhiệm chính khi tờ báo đưa lên
tŕnh và gửi đi khắp các đơn vị trong
toàn quốc. Tôi đă không kiểm soát lại. Về
phía nhà in, điều tra cũng chẳng ra, bởi khi
bản vỗ đưa lên máy in vẫn c̣n nguyên, nhưng
v́ là thợ xếp từng chữ nên khi bê lên bê
xuống có thể nó rơi mất chữ T. Rơi
ở đâu, khi nào hay có kẻ phá hoại không ai
biết. Mà làm sao kết tội là phá hoại khi không
có bằng cớ chắc chắn, luật pháp là
luật pháp thời đó rất nghiêm minh. Tôi đă
chuẩn bị sẵn tư tưởng để
từ giă quân ngũ hay ít ra cũng bị “hạ
tầng công tác” đi đến một đơn
vị khác, rất có thể là binh nh́ v́ cái tội
quá nặng “bôi bẩn thanh danh Đại Tướng”. Nhưng
ông Cao Tiêu chánh văn pḥng Đại Tướng
lại gọi điện thoại ngay cho tôi nói là chưa
kịp tŕnh Đại Tướng v́ sáng đó ông
bận đi dự lễ. Ông Cao Tiêu cũng là
bạn tôi nên ông đă hủy ngay tờ báo, ông nói
tôi phải lấy chữ Tỵ khác đóng lên trên
chữ Ỵ để ông mang vào tŕnh. Tôi
cấp tốc làm ngay. Nhưng làm một tờ th́
dễ, c̣n 200 ngàn số đưa đến các
đơn vị cũng phải làm như vậy.
Thế là cả cánh thợ nhà in tư nhân và toàn pḥng
báo chí của chúng tôi phải cùng làm suốt một
đêm một ngày mới xong. Lúc đó tôi mới hoàn
hồn. Và cũng từ đó tôi có thêm khinh
nghiệm “xương máu” về nghề làm báo cũng
như sau đó sang làm ở Đài Phát Thanh Quân Đội.
Tôi cẩn thận từng chữ, từng câu trong các
bản tin. Một
tờ b́a báo Xuân Lại
chuyện ở Đài Phát thanh Tôi
nhớ hồi đó nhiều đoàn thể, nhiều
giáo phái có tiếng nói trên các đài phát thanh Sài G̣n
cũng như Đài Phát thanh Quân đội. Một
lần vào khoảng năm 1970 hay 71, Tổng Thống
Nguyễn Văn Thiệu đi dự một cái lễ
ở Long Xuyên do Phật Giáo Ḥa Hảo tổ
chức. Sau đó tổ chức này có một bản
tin gửi cho các báo trong nước. Đài Phát thanh
Quân đội cũng nhận được bản
tin này. Bản tin chia làm ba hay bốn phần ǵ đó,
cả mấy phần trên đều là những
lời lẽ ủng hộ chính phủ, đoạn
cuối cùng có đề nghị chính phủ phát súng
cho giáo phái để tự giữ ǵn an ninh tổ
quốc. Quả
nhiên bí thư của Tổng Thống lúc đó là ông
Hoàng Đức Nhă, được gọi là “ông trùm
truyền thông” thời đó điện thoại cho
tôi hỏi “Anh có cho đọc nguyên văn bản
tin của Phật Giáo Ḥa Hảo không?”. Tôi thẳng
thắn trả lời: “Không, tôi chỉ tóm tắt
nội dung chính c̣n đề nghị phát súng tôi không
loan bởi v́…”. Ông Hoàng Đức Nhă ngắt
lời tôi ngay: “Đúng rồi, anh làm vậy là
đúng lắm”. Từ đó ông Nhă nh́n tôi bằng
con mắt khác. Đúng là môt câu hỏi “mẹo”
rất khôn khéo của ông “trùm truyền thông”. Đi
làm phóng sự Tết Pḥng
báo chí của chúng tôi có cái lệ là phải đi làm
phóng sự Tết ở các đơn vị từ
miền Nam đến miền Trung và Cao Nguyên. Ṭa
soạn quá ít người nên chính tôi cũng phải
làm phóng viên. Anh em đi hết, chẳng lẽ trưởng
pḥng ngồi nhà nên dù mới cưới vợ cũng
phải ḅ đi làm phóng sự Tết. Tôi nhớ năm
đó, vào ngày 28 Tết có trận đá bóng giữa
đội của Tổng Tham Mưu VN với một
đội của Peru. Thế mà tôi phải rong
ruổi ra miền Trung làm phóng sự. Tôi là dân mê
đá bóng từ nhỏ nên mang theo cái radio transistor,
đi trên xe lửa nghe anh Huyền Vũ tường
thuật trận đấu cho đă ghiền. Giao
thừa trên đỉnh đèo Hải Vân Ra
đến Đà Nẵng tôi vào chào Trung Tướng
Đỗ Cao Trí là Tư Lệnh Phó Quân Khu 2, tôi c̣n
một mục đích khác là lôi Thanh Nam mới bị
tái ngũ học ở trường Huấn luyện
ra cùng đi. Tướng Trí ra lệnh cho Thanh Nam ra
đi cùng tôi ngay hôm đó. Chúng tôi đi qua đèo
Hải Vân vào buổi chiều sắp tàn. Nh́n
thấy một tiền đồn đóng tuốt trên
ngọn núi Hải Vân nằm lẫn trong mây. Tôi
thấy sinh hoạt ở đơn vị nằm cao tít
tắp chín từng mây này chắc là đặc
biệt nên tôi cho xe Jeep theo đường ṃn leo lên
đỉnh đèo. Anh lính gác ở đồn canh cho
tôi biết đây là một trung đội Địa
Phương Quân trấn giữ mỏm núi. Phía sau c̣n
hai trung đội khác.Tôi và Thanh Nam quyết định
ăn Giao thừa cùng anh em trong đơn vị này.
Một buổi tối khác hẳn mọi buổi
tối, chúng tôi nằm giữa những đám mây
mỏng không nh́n thấy lưng đèo. Giao thừa
thật thú vị với những màn lửa trại và
thi hát, thi nói chuyện vui. Có một anh tân binh nói
chuyện t́nh yêu của chính ḿnh rất láu cá. Anh em
chất vấn tại sao mày lấy được
vợ giàu và đẹp thế? Anh ta kể rằng
bị gia đ́nh nhà vợ phản đối, hai
đứa bàn nhau “ăn cơm trước
kẻng”. Em bị con vợ em nó tát cho một cái nên
thân, tưởng em lợi dụng nó. Em nói chúng ḿnh
chỉ giả vờ thế thôi mà. Em cứ giả
vờ thú nhận với mẹ em là có bầu
rồi. Con vợ em nó đồng ư. Thế là nhà nó
bắt em phải làm đám cưới ngay. Cưới
xong vài tháng th́ em vào địa phương quân
rồi lên đây. Thanh Nam khoái chí bèn tặng ngay cái
khăn quàng mà cô bồ là ca sĩ trẻ đẹp
vừa gửi tôi mang ra tặng chàng làm quà Tết.
Trong đời tôi sẽ không bao giờ có được
một đêm giao thừa như thế nữa. Tranh
dân gian Đông Hồ Nhưng
làm báo ngoài th́ sướng Hồi
đó tôi thường viết khá nhiều feuilleton cho
các báo. Mỗi dịp xuân về, chẳng cần
biết các ông ở ṭa soạn bận rộn ra sao,
chúng tôi chỉ việc gửi bài rồi ung dung
chờ lănh tiền lương tháng 13 và dự
tiệc tất niên của chủ báo. Có lẽ làm
với báo Truyện Phim của ông Nguyễn Ngọc
Linh vào khoảng những năm 58- 60 là khoái hơn
cả. Tờ báo lớn đầu tiên về điện
ảnh quốc tế và VN do anh em ông Linh sáng lập
ở đường Kư Con. Cái ṭa soạn bé tẹo
nhưng rất… Ăng Lê. Chủ nhiệm ngồi
một ḿnh trong pḥng kính. Bên ngoài là bàn giấy
của Tổng Thư Kư ṭa soạn, hồi đó là
ông Quốc Phong nên chúng tôi gọi là “ông Tổng Cóc”,
cạnh đó là chiếc bàn nhỏ xíu cùa biên
tập viên Gia Tuấn đeo kính trắng, gọi là
“Gia Tuấn Ś Cốp”. Tờ
báo được hầu hết các bạn trẻ,
học sinh, sinh viên đón đọc hằng tuần.
Tất nhiên năm nào cũng có báo xuân và đặc
biệt khán giả mua báo được tặng
một cuốn lịch thật đẹp của hăng
Paramount Pictures, in màu trên giấy couché trắng nơn
với 12 tấm h́nh tài tử thượng thặng
quốc tế như Marilyn Monroe, Ava Gardner, Audrey Hepbur,
Grace Kelly… cũng nơn nà chết người. Riêng anh
em cộng tác, cuối năm c̣n được
tặng một tập báo đủ 12 tháng đóng gáy
da mạ chữ vàng cẩn thận. Sau đó lại là
một chầu ăn uống nhảy nhót tưng
bừng tại một nhà hàng lớn, tăng 2 có
thể đi có thể không tùy thích. Tôi chưa bao
giờ quên được những kỷ niệm
đó. Nhật
báo Chính Luận và ông chủ nhiệm đáng yêu
của tôi Đó
là phía tuần báo c̣n phía nhật báo có tờ báo
lớn là Chính Luận, do bác sĩ Đặng Văn
Sung làm chủ nhiệm. Cuối năm cũng có
chầu tất niên tưng bừng nhưng ông chủ
nhiệm đứng đắn nên không cho anh em “múa
tay múa chân” ở vũ trường. Ông tổ
chức đánh phé ở nhà ông thủ quỹ Lê Tâm
Việt. Tôi
nhớ năm đó vừa lănh lương xong, về
chơi phé với anh em trong ṭa soạn. Chẳng may
thua nhẵn túi. Tôi đứng dậy ra về th́ ông
chủ nhiệm hất đầu cho anh thủ quỹ
Lê Tâm Việt ra lệnh “Phát cho cậu ấy lương
tháng 13 đi”. Lê Tâm Việt nói em phát rồi. Ông BS
Sung cười hiền lành “Nó thua hết rồi,
lấy ǵ cho nó ăn Tết, phát cho cậu ấy ngay
đi”. Thế là tôi lănh thêm 1 tháng lương
nữa rồi ra về, hồi đó tháng lương
viết feuilleton cho báo Chính Luận tôi nhớ mang máng
là 12.000 VNĐ. Bằng ấy là một khoản
tiền khá lớn rồi lại có “thịt mỡ dưa
hành câu đối đỏ, cây nêu tràng pháo bánh chưng
xanh ở nhà”. Thật thú vị cho một năm
mệt nhoài người v́ viết, nhưng hồi
đó viết là viết chứ không phải lách như
bây giờ. Bạn
đă thấy công việc của dân làm báo hay nói
chung làm truyền thông xă hội không hề dễ dàng
chút nào. Nhưng tôi vẫn nhớ, vẫn chưa bao
giờ từ bỏ được cái “nghiệp”
của tôi. Tính ra bây giờ là hơn 60 năm
rồi, cuộc đời tôi vẫn chẳng làm
được nghề ngỗng ǵ ngoài viết và
viết. Tết cũng chẳng bao giờ được
nghỉ v́ “báo bà nghỉ th́ báo ông ra” cho nên
cứ phải có đủ bài cho báo. Năm nay cũng
vậy thôi. Nhưng đă trở thành thói quen, tôi chưa
bao giờ ân hận v́ cái nghề này. Đấy
cái nghề làm báo nó long đong như thế, nhưng
các bạn trẻ vào nghề rồi khó ḷng dứt áo
ra đi cho đành. Nó có ma lực quyến rũ đấy
các bạn ạ. Văn Quang |