Ư kiến nói Tây Sơn 'giải phóng nông dân' chỉ là huyền thoại |
Bản
quyền hình ảnh HOANG
DINH NAM Image caption Lễ hội
Ngọc Hồi - Đống Đa nhắc lại
chiến thắng của vua Quang Trung chống lại quân
Thanh ở Hà Nội Sử gia George Dutton t́m lại các
nguồn sử liệu Việt Nam và nước ngoài
để chứng minh rằng những nhà lănh đạo
Tây Sơn trên thực tế không có mục đích
giải phóng nông dân.
Sử gia George Dutton, tác giả luận
án tiến sĩ về Tây Sơn: The Tay Son Uprising: Society and Rebellion in Late
Eighteenth-Century Viet Nam, 1771-1802
đă viết nhiều bài về thời kỳ Tây Sơn,
và công nghệ quân sự Việt Nam. Bài 'Rethinking the Tây Sơn Era' (Nh́n
lại thời Tây Sơn) của ông không đồng ư
với hai quan điểm cũ ở Việt Nam về
triều đại Tây Sơn.
Theo ông, phong trào Tây Sơn tàn nhẫn không kém ǵ nhà
Trịnh hay Nguyễn trong việc cưỡng bức nông
dân phục vụ cho các chiến dịch quân sự và
các công tŕnh xây cất. Theo George
Dutton, cuộc sống của nông dân Việt Nam
ở những nơi ba anh em Tây Sơn làm chủ hay
chiếm đóng c̣n cực khổ hơn dưới ách
chúa Trịnh hay chúa Nguyễn v́ quân Tây Sơn liên
tục tiến hành chiến tranh. Quân Tây Sơn cũng nổi tiếng
ưa đốt phá, cướp bóc và thường
họ đến đâu chỉ một thời gian
ngắn là dân chúng t́m cách trốn khỏi vùng họ
kiểm soát, để tránh không bị cưỡng
bức vào quân đội hay chế độ lao
dịch. Đây là một trong những lư do
khiến triều đại này sụp đổ nhanh chóng. Nghĩa vụ
quân sự liên miên Theo tác giả Dutton, phong trào Tây Sơn
gần như ở trong t́nh trạng lâm chiến
triền miên. Ngoài những trận ban đầu đánh
chúa Nguyễn, quân Tây Sơn đánh nhau với quân
Trịnh năm 1786, sau đó nhiều lần tấn công
ra Bắc, rồi xâm lăng Lào năm 1791, chuẩn
bị đánh nhà Thanh để 'lấy lại Lưỡng
Quảng' năm 1792, các trận đánh với quân
Nguyễn Phước Ánh ở phía Nam... Giữa các anh em nhà Nguyễn cũng hay
có xung đột quân sự như trận Nguyễn
Huệ đánh nhau với Nguyễn Nhạc năm 1787. Và chỉ trong một trận đó,
nguồn tin từ một nhà truyền giáo nước
ngoài nói Nguyễn Nhạc mất
tới 40 ngh́n quân. Số quân lính Tây Sơn bị giết
trong các trận đánh khác cũng rất lớn.
Bản quyền hình ảnh Getty Images Image caption Để có quân lính phục vụ các
chiến dịch, nhà Tây Sơn đă áp dụng chính sách
bắt lính cưỡng bức tàn khốc. Sử gia George Dutton nói dù ban đầu
có những nông dân hăng hái xung vào đội quân Tây
Sơn, nhưng càng về sau này, hàng ngũ của
họ không c̣n những người 'nhiệt t́nh'
nữa, mà chỉ là lính quân dịch. Dutton cũng nói trên thực tế
chế độ quân dịch dưới ách các chúa
Trịnh và Nguyễn cũng không kém tàn khốc đối
với nông dân, nhưng dưới chế độ Tây
Sơn, người lính-nông dân phải liên tục ra
trận và thường bị các cấp chỉ huy
đối xử tàn bạo. Nhà Tây Sơn thẳng tay bắt lính và
trừng trị nặng nề những ai không muốn
theo họ. Chế độ lao dịch Theo George Dutton, dân chúng ở những vùng
Tây Sơn làm chủ phải chịu chế độ
lao dịch rất hà khắc. Dân chúng bị buộc
phải tham gia xây dựng cách công tŕnh quân sự và
dinh thự. Năm 1775, Nguyễn Nhạc bắt dân xây
thành Chà Bàn để làm kinh đô. Trong đợt tấn công ra Bắc năm
1786, Nguyễn Huệ cũng bắt dân lo việc lao
dịch, gây ra phản ứng xấu trong dân chúng. Sau khi chiếm được Phú Xuân,
Nguyễn Huệ cho lính vây bắt dân, buộc họ làm
việc ngày đêm để củng cố lại thành
quách làm chỗ ông ta cố thủ. Chỉ vài năm sau, Nguyễn Huệ
lại bắt dân xây Phượng Hoàng Trung Đô
ở Nghệ An, một công tŕnh có tầm vóc rất
lớn. Theo các sử liệu nước ngoài, dân địa
phương phản đối và mạnh ai người
nấy trốn. Quân Tây Sơn c̣n hà khắc hơn các
chúa Trịnh và Nguyễn trong việc áp dụng chế
độ lao dịch. Dưới
quyền của họ, quân lính bắt cả các nhà sư,
phụ nữ và trẻ em đi phu. Chỉ có những bà
mẹ đang chăm chon c̣n bú là được
miễn. Theo George Dutton, một trong những lư do
khiến các công việc xây cất có nhiều dưới
triều Tây Sơn là quân Tây Sơn hay đốt phá các
công tŕnh của đối thủ và cả các chùa
chiền. Việc dùng hỏa công như một cách
tiến hành chiến tranh cũng góp phần tàn phá nhà
cửa. Và sau khi chiếm được một đô
thị, họ lại có nhu cầu pḥng thủ và xây
cất dinh thự cho các tướng lĩnh. Huyền thoại cách mạng Sử gia
George Dutton cũng t́m cách giải thích v́ sao có
huyền thoại Tây Sơn như những người
giải phóng. Theo ông, vào thế kỷ 18, trong một
thời gian dài kéo qua mấy thế hệ, người
dân, nhất là nông dân Việt Nam ở mọi miền
đất nước đă chịu cảnh can qua không
ngừng. Hàng trăm ngh́n người bị giết
trong các cuộc chiến giữa hai miền, Đàng
Trong và Đàng Ngoài và giữa các thế lực quân
sự khác nhau. Họ quá mệt mỏi, đau khổ và
luôn mong ước thoát khỏi cảnh chiến tranh, áp
bức. Triều Tây Sơn, khởi đầu
bằng một nhóm thương nhân người
Việt cộng tác với người sắc tộc
thiểu số vùng An Khê, đă xuất hiện như
một thế lực mới.
Bản
quyền hình ảnh HOANG
DINH NAM Image caption Ban đầu, họ nổi tiếng là
nhóm khởi nghĩa có tài đốt phá dinh thự, nhà
cửa của quan lại và chia của cho dân. Dân chúng
ở những vùng chưa biết đến họ
đă mơ ước được giải phóng. Chỉ có điều những người
giải phóng này sau đó đă áp đặt một
chế độ cưỡng bức quân dịch và lao
động công ích không kém tàn khốc so với
những lănh chúa phong kiến khác. Theo Dutton, hiện tượng 'mơ
ước' được một thế lực khác
đối xử tốt hơn cũng xảy ra với
dân ở những vùng chưa biết đến chế
độ của Nguyễn Phước ánh khi ông ta c̣n
trú ẩn ở cực Nam. Nh́n chung, theo George Dutton th́ trong suốt
thế kỷ 18, không một thế lực nào ở Viêt
Nam lại không áp bức nông dân, buộc họ đi
phu đi lính. Nh́n chung, nhà Tây Sơn cũng chẳng
khác ǵ các triều khác, thậm chí c̣n có phần tàn
khốc hơn. Nhưng theo phân tích của George
Dutton th́ sau khi triều Nguyễn thống nhất
đất nước, h́nh ảnh 'giải phóng'
của Tây Sơn phần nào đọng lại trong kư
ức dân gian v́ sự căm ghét đối với
triều Nguyễn, chứ không phải là sự
thực. Nó được các sử gia Cộng
sản sử dụng từ sau Thế Chiến II để
tô vẽ ra h́nh ảnh 'những anh hùng cách mạng nông
dân'. Họ cũng đặt cho triều Tây Sơn ba 'đức
tính' là 'tính cách
mạng, ḷng cao thượng v́ công bằng xă hội và
ư chí đuổi ngoại xâm, thống nhất đất
nước'. Nhà Tây Sơn được nh́n
nhận như những người tiên phong trong
cuộc cách mạng được nông dân ủng
hộ để thay đổi toàn bộ xă hội. Nhưng George
Dutton, từ khoa Ngôn ngữ và Văn hóa châu Á,
University of California Los Angeles (UCLA) không đồng ư. Ông cho rằng cách nh́n đầy lưu
luyến về phong trào Tây Sơn là sản phẩm
của việc viết lại lịch sử phục
vụ cho mục tiêu của thế kỷ 20, dựa trên
lời kể truyền miệng trong dân chúng theo
kiểu truyền thuyết dân gian (folk tradition) mà
thôi. Toàn bài đă được tŕnh bày ở Hội thảo quốc tế Việt Nam 2, TPHCM 07/2004. Một bản ngắn đă được đăng trên giao diện cũ của BBC Tiếng Việt cùng năm. |