Năm
1937, nhà văn người Mỹ được
giải thưởng Nobel về văn chương, John
Steinbeck, cho ra mắt tác phẩm “Of Mice and Men”,
tạm dịch là “Về Chuột và Người”.
Chuyện kể về hai nhân vật chính trên bước
đường gian truân tìm việc làm tại California
trong thời kỳ Đại Suy Thoái (Great Depression).
Tựa đề
của tiểu thuyết là “Về Chuột và Người”
nhưng người đọc chẳng thấy con
chuột nào xuất hiện từ đầu đến
cuối vì tác giả dùng lối gợi ý về “hình
ảnh súc vật” (animal imagery) để mô tả
về những thảm kịch trong cuộc sống khó
khăn của con người thời kinh tế
khủng hoảng.
Tôi sửa
đề tựa đó để đặt cho bài
viết này: “Về Gà và Người”. Song,
đây thuần túy chỉ là một bài tản mạn
về hai hình ảnh, một bên là Gà và một bên là
Người, nhưng suy cho cùng lại có những điểm
tương đồng đến độ đáng
phải ngạc nhiên.
Xã hội loài gà
Hồi
xưa, lúc gia đình tôi còn ở Đà Lạt, có vườn
cây rộng rãi nên nuôi rất nhiều gà thả rông. Tôi
đã bỏ ra nhiều thì giờ quan sát đàn gà
đào bới khắp vườn để kiếm
ăn và nhận ra “xã hội loài gà” sao có nhiều
cái giống với con người quá thể!
Gà sống thành
đàn, lối sống của chúng mang tính cộng
đồng, một loại xã hội thu nhỏ của
loài người. Cá thể gà trong đàn giành giật
nhau để chiếm ưu thế kiếm mồi, cũng
chẳng khác nào loài người trong cuộc mưu
sinh. Cái gọi là "tôn ti xã hội" của loài gà
dựa trên nguyên tắc “mạnh được,
yếu thua”, qua đó xác định vai trò có đặc
quyền tiếp cận thức ăn và địa
điểm làm tổ.
Ở loài người,
mỗi gia đình sẽ có người đứng
đầu, giữ địa vị “gia trưởng”.
Có điều ngày xưa thường là người
đàn ông nhưng ngày nay “nam nữ bình quyền” nên
“gia trưởng” cũng có thể là phụ nữ!
Gà cũng có “gia trưởng”. Gà trống luôn
giữ nhiệm vụ đầu đàn, tôi chưa
từng thấy một chị gà mái giữ nhiệm
vụ thủ lãnh như trong xã hội loài người
thời nay.
Tôn ti
trật tự của đàn gà sẽ bị phá vỡ
khi xuất hiện con gà trống mới lớn trong
đàn, ngo ngoe dành địa vị của
đương kim thủ lãnh, nhưng thế nào
“kẻ nổi loạn” cũng bị tách ra khỏi
đàn sau những “trận đòn thù”! Chú gà
trống “nổi loạn” đó sẽ rút lui bằng
cách lập thành đàn mới với những chị gà
mái tơ, chú thường tránh đối mặt
với “cựu thủ lãnh” vì bản thân chú cũng
hiểu… “tránh voi đâu xấu mặt nào”!
“Gia trưởng”
của đàn gà
Bây
giờ ta quan sát chú gà trống thủ lãnh “oai phong
lẫm liệt” của đàn gà trong vườn.
Trời sinh chú có bộ mã tuyệt đẹp với
lớp lông sặc sỡ, óng ả. Chiếc mào gà
đỏ chót trên đầu trông tựa như
chiếc mão của vua chúa. “Áo” và “Mão” chính là
lợi thế đầu tiên để thu hút sự chú
ý của các chị gà mái.
Tiếng
Việt quả là quá hay. “Mão” với “Mào” chỉ
khác nhau có một cái dấu nhưng lại là một
khoảng cách rất lớn giữa vua chúa với cái mào
của con gà! “Mào gà” còn là tên một loài hoa tuy không
có hương nhưng sắc trông chẳng khác nào cái
mào gà. Còn một thứ mào gà nữa mà chẳng ai
muốn có vì đó là một bệnh lây truyền qua
đường tình dục: bệnh “sùi mào gà” hay còn
gọi là bệnh mụn cóc sinh dục ở cả nam
và nữ!
Trở
lại chuyện gà trống. Chú gà đầu đàn
ngoài vẻ “đẹp trai” lại còn có tính dũng
cảm, sẵn sàng bảo vệ “người đẹp”
trước những đe dọa rình rập từ bên
ngoài. Tài liệu viết về gà trống đã hào phóng
phong tặng gương dũng cảm đó qua hình
ảnh của các vị thần cổ xưa như
Ares, Heracles và Athena. Sách của Plato thuật lại
những lời được cho là cuối cùng từ
miệng Socrates trước khi ông chết:
“Crito, tôi nợ Asclepius một con gà trống; ông
sẽ trả món nợ này hộ tôi chứ?”
Không biết
nợ có trả được hay không nhưng cho đến
ngày nay chú gà trống nào cũng cất tiếng
nhắc nhở: “Ò… Ó…. O…. Ò…”. Gà trống
nào cũng biết gáy và thường gân cổ để
cất tiếng gáy to hơn “anh hàng xóm”. Cũng vì
thế ta mới có câu… “gà tức nhau tiếng gáy”.
Mỗi khi gáy xong, anh chàng gà lại nghe ngóng xem có
tiếng đáp lại hay không và thế là cuộc
chạy đua tiếng gáy diễn ra.
Tôi để
ý, trước khi gáy gà thường vỗ cánh làm
động tác tựa như ta hít thở để
tiếng gáy lần sau to hơn lần trước. Các
nhà khoa học phân tích tiếng gáy của gà luôn ở
tần số cao vì nhờ “lưỡi gà” mà ở
con người cũng có “lưỡi gà” trong vòm
họng! Thêm nữa, trong các loại kèn và trong xe
gắn máy 2 thì cũng xuất hiện thuật ngữ
“lưỡi gà”. Xem ra trong ngôn ngữ Việt có
một hành trình lý thú: từ cái lưỡi của con
gà đã biến thành bộ phận của con người,
bộ phận của nhạc cụ rồi cả
bộ phận máy móc!
Gà thường
gáy vào mỗi buổi sáng nhưng cũng có khi lại
gáy vào buổi trưa, đúng ngọ. Điệp khúc
đồng quê “Ò Ó O…Ò” vang lên giữa
buổi trưa hè khiến Chế Lan Viên phải
thốt lên:
Nhớ
biển miền Trung tiếng sóng đùa
Nhớ nhà
cha mẹ, cảnh trường xưa
Nhớ chao
ôi nhớ, trời xanh thế
Gà lại
dồn thêm tiếng gáy trưa
Lưu
Trọng Lư khi nghe tiếng gáy xao xác của những
con gà vào buổi trưa lại mang một tâm trạng
hoài cổ:
Mỗi
lần nắng mới hắt bên song,
Xao xác gà
trưa gáy não nùng,
Lòng rượi
buồn theo thời dĩ vãng,
Chập
chờn sống lại những ngày không.
Ngoài vóc dáng
và sự dũng cảm, gà trống còn có
“tật”… đa tình. Không biết có phải vì cái
“tật” này không mà gà bị mang tiếng “mèo
mả, gà đồng”, một cách ám chỉ
những kẻ vô lại, sống lang thang, làm bậy
bất kể nơi nào.
Tính dục
của gà trống rất mạnh. Chỉ một mình
“gia trưởng” cũng thừa sức làm thỏa mãn
một bầy gà mái hàng chục nàng mơn mởn. Qua
quan sát tập tục của chúng, ta nhận ra ngay gà
trống có thể “đạp mái” bất kể nơi
nào, lúc nào. Trước khi đạp mái, chú gà
trống thực hiện từng bước, rất bài
bản, chứ không “nhập đề” hùng hục
như ta tưởng.
Nhắc đến
chữ “đạp mái” tôi bỗng nhớ đến
một câu chuyện tiếu lâm. Hồi xưa, xe Honda chưa
có bộ phận “đề” để khởi động,
có một cô đạp mãi mà xe không chịu nổ.
Thấy vậy một thanh niên đến đạp giúp,
máy nổ ngay. Người đẹp cười duyên kèm
theo lời khen:“Anh ‘đạp mái’ hay thiệt!’.
Cô vốn là người miền Tây nên phát âm chữ
“máy” thành chữ “mái” một cách tự nhiên
khiến chàng trai là Bắc kỳ 54 cứ tủm
tỉm cười hoài.
Mẹ và các con
Trở
lại chuyện gà “đạp mái”: điệu
bộ xum xoe của chàng gà trống rất buồn cười
bên “người đẹp”. Chàng xủ bộ lông cánh
xuống sát đất, hai chân chạy những bước
ngắn quanh đối tượng dường như
để lấy trớn. Và rồi bất ngờ, chàng
nhảy phóc lên lưng nàng, khi đó cô gà mái cũng
ngoan ngoãn co chân lại, chờ đợi giây phút
thần tiên ngắn ngủi.
Có những
chú gà lại còn “mưu mẹo” khi thực hiện màn
“fore-play”, chú cục cục gọi gà mái đến
để chia mồi. Khi đến nơi nàng mới ngã
ngửa: mồi không phải là những con giun hay
hạt thóc… mà là mấy hòn sỏi. Ấy thế mà
cũng đi đến đoạn kết “có
hậu”. Sau giây phút sung sướng đó, nàng giũ
lông như để trang điểm lại còn chàng thì
đập đôi cánh trước khi gáy vang ra chiều
thỏa mãn.
Tình gà
Gà
trống có tiếng gáy lanh lảnh thì gà mái lại có
tiếng cục tác ầm ĩ sau khi đẻ
trứng, ra điều ta đây vừa hoàn thành
chức năng của giống cái. Thế cho nên dân
gian mới có câu“Gà đẻ gà cục tác, Bác
đẻ bác la làng” hoặc “Gà đẻ gà
cục tác, Ác đẻ ác la”!
Gà mái thường
đẻ trứng mỗi ngày một quả, tính ra
một chu kỳ “thai nghén” kéo dài trên dưới 10
ngày. Tiếp đến là giai đoạn ấp
trứng, đây chính là lúc thể hiện bản năng
của loài gà: cứ miệt mài nằm ấp, ít ra
khỏi ổ để giữ nhiệt độ thích
hợp cho việc nở trứng ở 37,5°C . Giai đoạn
này cũng là lúc cô gà mái dữ dằn hơn bao
giờ hết, cô sẵn sàng phản ứng quyết
liệt bằng cách mổ nếu bị làm phiền,
bất kể kẻ đó là chú gà trống hay con người.
Thời gian
“ở cữ” kéo dài khoảng 20 ngày. Trời phú cho
gà mái khả năng nghe thấy gà con kêu trong vỏ trước
khi trứng nở và gà mẹ sẽ nhẹ nhàng
“cục tác” để kích thích gà con mổ vỏ
chui ra. Gà con mổ một lỗ thở trên vỏ
trứng, nghỉ ngơi lấy sức trong vài giờ và
hấp thu phần lòng trắng trứng còn lại trước
khi tiếp tục mổ cho đến khi lớp vỏ
vỡ ra. Đó là lúc chú gà con chính thức chào đời
và bộ lông măng được làm khô dưới
sức ấm của tổ.
Gà mái kiên
nhẫn nằm trong tổ khoảng hai ngày sau khi quả
trứng đầu tiên nở rồi mới chịu
rời ổ, bỏ lại những quả trứng
“ung”. Gà con mới nở được gà mẹ ra
sức bảo vệ và được mẹ ủ kín
để giữ ấm khi cần thiết. Gà mẹ
dẫn các con tìm thức ăn và nước uống, nó
sẽ gọi con khi tìm thấy thứ gì ăn
được nhưng hiếm khi mớm trực
tiếp cho con. Gà mẹ tiếp tục chăm sóc gà con
cho đến khi chúng được vài tuần
tuổi, sau đó nó sẽ mất dần hứng thú và
lại bắt đầu đẻ trứng mới.
Gà mái ấp trứng
Theo
tôi, gà mái có thể ví như một bà mẹ hiền
bên đàn con thơ nheo nhóc. Mẹ dẫn các con đi
tìm mồi, thỉnh thoảng dừng lại như
để điểm danh quân số và dáo dác tìm con khi
có tiếng chíp chíp của đứa con lạc mẹ.
Cảm động
nhất là những lúc bầy gà nghỉ ngơi. Mẹ
gập chân xuống, xù lông để các con chui vào nơi
an toàn nhất. Gà con cũng có đứa ngoan chui vào
bộ lông gà mẹ nhưng cũng có chú hiếu động
không chịu ngủ trong bộ cánh của mẹ, thơ
thẩn trong vườn. Đến một lúc nào đó
chú gà ráo rác tìm mẹ, miệng không ngớt chíp chíp
gọi mẹ ơi! Đúng như người ta thường
ví… “Gà con lạc mẹ”.
Tuổi thơ
của Gà và Người cũng có nhiều nét tương
đồng. Có những chú gà con ngỗ nghịch, có
những đứa trẻ làm buồn lòng mẹ nhưng
mẹ lúc nào cũng là… mẹ, ít khi nào tỏ thái
độ chiều đứa này, ghét đứa kia. Bài
học từ loài gà khiến con người rút ra
được một câu thâm thúy: “Gà cùng một
mẹ chớ hoài đá nhau”.
Chân dung nàng gà mái
Từ
thời cổ đại, gà đã là một loài
vật linh thiêng trong một số nền văn hóa và
gắn chặt với nhiều hệ thống tín ngưỡng
và thờ cúng. Người Hy Lạp sau khi tiếp xúc
với văn hóa Ba Tư đã dùng thuật ngữ
"Chim Ba Tư" để chỉ gà trống.
Trong kinh Tân
Ước, Chúa Giê-su đã tiên đoán sự phản
bội của Thánh Phêrô: "Thầy bảo thật
anh, nội đêm nay, gà chưa kịp gáy, thì anh đã
chối Thầy ba lần". Lời tiên tri đó
đã trở thành sự thật và điều này
khiến gà trống trở thành biểu tượng
của sự cảnh giác và sự phản bội.
Chúa
Giê-su cũng so sánh mình với gà mái mẹ khi nói
về Jerusalem: “Hỡi Jerusalem, Jerusalem, ngươi
giết các đấng tiên tri và ném đá những
kẻ chịu sai đến cùng ngươi, bao nhiêu
lần ta muốn nhóm họp các con ngươi như gà
mái túc con mình lại ấp trong cánh, mà các ngươi
chẳng hứng.”
Vào thế
kỷ thứ 6, Đức Giáo hoàng Grêgôriô I tuyên
bố gà trống là biểu tượng của Kitô giáo.
Đến thế kỷ thứ 9, Giáo hoàng Nicôla I ra
lệnh đặt hình gà trống lên tất cả các
gác chuông nhà thờ. Tại Việt Nam, cụm từ
“Nhà thờ Con gà” đã trở thành phổ biến,
không riêng gì Đà Lạt có Nhà thờ Con gà mà Đà
Nẵng cũng có nhà thờ chính tòa với biểu tượng
con gà trống trên tháp chuông.
Con gà trên tháp chuông Nhà thờ Chính tòa Đà Nẵng
Hình
ảnh “Gà trống Gaulois” được coi là
biểu tượng của nước Pháp. Người
xưa gọi nó là “Gallus Gallus”, theo tiếng Latinh
Gallus vừa có nghĩa là con gà trống, vừa có nghĩa
là người dân xứ Gaule, tức là vùng đất
tương ứng với lãnh thổ nước Pháp ngày
nay. Nhiều đồng tiền cổ được
sử dụng trong các bộ lạc xứ Gaule có mang hình
gà trống. Biểu tượng này giờ đây có
thể tìm thấy tại bảo tàng Louvre và cung điện
Versailles. Đối với những người yêu thích
môn bóng đá, “Gà trống Gaulois” chính là biệt
danh của đội tuyển xứ Tam Tài.
Tại
Indonesia, gà mang ý nghĩa hết sức quan trọng trong
nghi lễ hỏa táng của đạo Hindu. Gà ở
đây được xem là đường nối cho
những linh hồn xấu xa. Trong buổi lễ, gà
bị thắt chân để bảo đảm rằng
mọi linh hồn xấu xuất hiện sẽ nhập
vào gà thay vì nhập vào các thành viên trong gia đình
tại đó. Sau lễ, người ta mang gà về nhà
và nó lại tiếp tục cuộc sống bình thường.
Tại
Việt Nam có phong tục “gà mở cửa mả” sau
khi người chết được an táng 3 ngày. Trong
lễ này phải có con gà dắt theo để nó kêu lên
khiến hồn người chết nghe tiếng gà
thức dậy. Nhà sư đi đầu dẫn theo thân
nhân người chết cầm cây mía lau có cột 1
con gà đi 3 vòng quanh ngôi mộ mới. Sau khi cúng xong,
người ta bỏ con gà lại tại mả, bưng
khay rước vong về nhà để thờ. Có nơi
còn cho con gà uống rượu khiến nó lừ đừ
nên mới có câu: “Lờ đờ như con gà
mở cửa mả”.
Gà mở cửa mả
Xét
về mặt ngôn ngữ tiếng Việt, con gà đã
đóng góp cho con người rất nhiều từ
ngữ được hiểu theo cả nghĩa đen
lẫn nghĩa bóng. Nào là “gà mờ”, “gà rù”, “gà
nuốt giây thun”, “gà mắc tóc” cho đến
cuối cùng là… “gà chết”!
Ngoài
những bữa ăn sang trọng có “cơm gà, cá
gỏi” hay “đầu gà, má lợn” người
ta còn ca tụng sắc đẹp và ẩm thực
được gói gọn trong câu “cơm chín
tới, cải ngồng non, gái một con, gà mái
ghẹ”. Đối với một số người
thuộc giới sành ăn lại đưa ra triết
lý “chó già, gà non” được hiểu theo ý
thịt chó già không tanh (!), thịt gà non mới
mềm.
Đọc
đoạn thơ được mở đầu
bằng câu “Gà tơ xào với mướp già” dưới
đây người ta không khỏi buồn lòng khi “gà
tơ” lại đem xào với “mướp già”
trong một cuộc hôn nhân không cân xứng:
Gà tơ xào
với mướp già
Vợ hai mươi
mốt chồng đà sáu mươi
Ra
đường, chị diễu em cười
Rằng hai
ông cháu kết đôi vợ chồng
Đêm
nằm tưởng cái gối bông
Giật mình
gối phải râu chồng nằm bên
Sụt sùi
tủi phận hờn duyên
Oán cha trách
mẹ tham tiền bán con
Đối
với những kẻ cậy thế, cậy quyền
bắt nạt người thì đúng là “chó
cậy gần nhà, gà cậy gần chuồng”.
Những kẻ bất tài, không có ý chí tiến thân
được gán cho hình ảnh “gà què ăn
quẩn cối xay”. Những kẻ không nhìn rõ
được sự thật, lẫn lộn giữ
phải và trái thì… “trông gà hoá cuốc”. Còn
bạch diện thư sinh được xếp vào
hạng… “trói gà không chặt”.
Theo tôi, hình
ảnh nổi bật nhất của gà là cảnh “gà
trống nuôi con”. Ở con người, cảnh này
không phải là hiếm nhưng đối với xã
hội loài gà ít khi nào ta gặp được chú gà
trống bên đàn gà con không có mẹ. Dù sao đi
nữa, con người vốn là một sinh vật thượng
đẳng với đầy đủ Hỉ, Nộ,
Ái, Ố trong khi con gà chỉ là một động
vật hạ đẳng.
Bức tranh một đàn gà
Có
bao giờ bạn so sánh giữa con người và con gà?
Cụ thể hơn, so sánh giữa một bên là đàn
ông & phụ nữ còn phía bên kia là gà trống &
gà mái?
Bức hí
họa dưới đây nói lên tất cả sự
thật, một sự thật ít người có thể
chối cãi. Bức tranh đúng hay sai còn tùy thuộc vào
nhận thức và quan niệm của mỗi người
nhưng có điều đó là sự thật không
thể chối cãi.
Vòng đời của gà và người
(Trích Hồi Ức Một Đời Người,
Chương
10: Thời xuống lỗ)
|