Nguồn gốc Tết Nguyên Đán và những phong tục truyền thống đêm giao thừa Kiên Định |
Người Á Đông coi Tết âm
lịch là dịp lễ lớn nhất trong năm. Vào
dịp này, mỗi dân tộc đều có những
phong tục đặc biệt để đón chào
một năm mới b́nh an. “Trừ
tịch”
hay “giao
thừa” là
đêm cuối cùng của một năm, đêm của
tháng 12 theo Hoàng lịch, cũng là điểm chuyển
giao giữa năm cũ và năm mới. Thời điểm
bắt đầu giờ Tư (0 giờ) ngày mùng 1 tháng Giêng.
Đêm giao thừa hay c̣n gọi là đêm trừ
tịch là thời điểm quan trọng đánh
dấu cho một năm cũ kết thúc và một năm
mới đă đến. Theo
văn hóa truyền thống, đón năm mới không
chỉ là đêm giao thừa, mà là một loạt phong
tục từ lúc giao thừa cho tới ngày hôm sau để
cầu mong sự hồi sinh, loại bỏ những
điều xấu, cầu mong nhiều may mắn trong năm
mới. Những phong tục văn hóa truyền
thống trong đêm giao thừa là ǵ và có ư nghĩa như
thế nào? Nguồn gốc và truyền thuyết
Tết Nguyên Đán
Nguồn
gốc của Tết Nguyên Đán có nhiều cách
diễn giải, tuy nhiên, giả thiết được
nhiều người chấp nhận là một câu
chuyện từ thời vua Nghiêu vua Thuấn. Vào ngày lên
ngôi, vua Nghiêu đă dẫn theo thuộc hạ lên núi
khấn bái trời đất. Kể từ đó, người
ta gọi ngày này là “tuế thủ” và coi là khởi
đầu của một năm. Đây là một trong
những giả thuyết được lưu
truyền rộng răi nhất. Nguồn
gốc Tết Nguyên Đán c̣n có từ đời Tam
Hoàng Ngũ Đế và thay đổi theo từng
thời kỳ các triều đại. Thời Tam Hoàng,
nhà Hạ chuộng màu đen nên chọn tháng Giêng,
tức tháng Dần làm tháng đầu năm mới. Nhà
Thương thích màu trắng nên lấy tháng Sửu,
tức tháng Chạp là tháng đầu năm. C̣n nhà
Chu ưa sắc đỏ nên chọn tháng Tư, tức tháng
mười một làm tháng Tết. Măi cho đến
đời nhà Hán, sau khi thống nhất giang sơn Hán
Vũ Đế đă đặt lại ngày đầu
năm mới vào tháng Dần, tức tháng Giêng. Từ
đó về sau, trải qua bao nhiêu thời đại,
không c̣n vị vua nào thay đổi về tháng Tết
nữa. Cũng
có nghiên cứu cho rằng Tết Nguyên Đán có
nguồn gốc từ phong tục tế lễ tháng
Chạp thời thượng cổ, đến nay đă
có lịch sử hơn 4000 năm. Ngay từ thời
kỳ vua Nghiêu – Thuấn, ở vùng đất Trung
Nguyên đă xuất hiện hoạt động “Lạp
tế”. Lạp tế là hoạt động tế
lễ bách thần diễn ra vào tháng cuối cùng trong năm,
nhằm cảm tạ thần linh đă phù hộ cho dân
chúng no đủ, mùa màng bội thu. Nghi thức tế
lễ này vô cùng trang trọng, mọi nhà đều
phải chuẩn bị những loại thực phẩm
ngon nhất để tế tự bách thần. Bởi
thế, người ta đă đi săn nhằm
kiếm thịt thú rừng tươi, có mùi vị thơm
ngon để làm tế phẩm. Thời cổ, chữ
“liệp” đồng nghĩa với chữ
“lạp”, bởi vậy “Lạp tế” c̣n có ư
nghĩa là hoạt động săn bắt, tế
tự. Theo
một truyền thuyết khác, khởi đầu
của Tết Nguyên Đán là cuộc chiến chống
lại con
niên
quanh năm sống dưới đáy biển. Con niên
hay đến vào dịp đầu năm mới để
phá hoại gia súc, mùa màng, giết hại dân làng,
đặc biệt là trẻ con. Để bảo
vệ ḿnh, dân làng đặt thức ăn trước
cửa nhà vào dịp đầu năm, và sau đó, già
trẻ trai gái cùng dắt nhau lên núi trốn chạy con
niên. Mọi người tin rằng làm vậy th́ con thú
sẽ không tấn công dân làng nữa. Một
lần, có ông lăo đến thôn làng khất thực,
vừa hay dân làng đă trốn hết lên núi, chỉ
c̣n một bà lăo ở lại mang cho ông thức ăn và
khuyên ông nhanh chân chạy trốn. Không ngờ ông lăo nói:
“Hăy cho tôi ở lại nhà hôm nay, tôi sẽ đuổi
được con niên đi”. Đêm
hôm ấy, con niên đến thôn như thường
lệ, nhưng phát hiện ra có điều bất thường:
Bên ngoài cửa nhà của bà lăo và đầu thôn
đều dán giấy đỏ, bên trong nhà lại có
ánh lửa sáng rực. Con niên vô cùng sợ hăi, kêu to
một tiếng rồi định bụng tháo chạy.
Nhưng ngay lúc đó, bên trong vườn đột nhiên
phát ra tiếng pháo nổ lớn khiến con niên
khiếp đảm, một mạch chạy thẳng ra
cửa mà không dám quay đầu trở lại nữa.
Sau này, dân làng mới hiểu ra rằng con
niên sợ màu đỏ, ánh lửa và tiếng pháo
nổ. Từ
đó về sau, vào những ngày
đầu năm, dân làng thường treo đèn
lồng đỏ, dán giấy đỏ trên cửa
sổ và cửa ra vào.
Mọi người cũng dùng pháo hoa để làm cho
con niên khiếp sợ. Từ đó, con niên không bao
giờ tới làng nữa. Cuối cùng, con niên bị
Hồng Quân Lăo Tổ bắt và trở thành vật cưỡi
của Hồng Quân Lăo Tổ. Các phong tục truyền thống
Cúng tế trước đêm giao thừa Vào
thời cổ đại, ngày mồng tám tháng Chạp
là ngày cúng bái Thiên
Địa,
vị Thần linh vĩ đại nhất của
một năm. Về sau, ngày tịch nhật hay ngày
mồng tám tháng Chạp được kết hợp là
ngày cúng bái Thần Phật. Vào ngày này người dân
đeo trống eo lưng đóng giả làm Kim Cang
lực sĩ để xua đuổi tà ác và dịch
bệnh, đón chào một năm mới an lành, cát tường
may mắn. Ngày 16 tháng Chạp được người
Trung Hoa cổ gọi là “Vĩ
Nha”,
nghĩa là tiệc cuối năm. Vào ngày này, trong dân
gian mọi người long trọng tổ chức
lễ cúng thổ địa, thổ công, sau đó
mới là các phong tục trước lễ giao
thừa. Tục
đầu tiên là lễ
tế ông Táo, tổ chức vào ngày 23 tháng Chạp.
Phong tục tiễn ông Công ông Táo về trời
bắt đầu từ thời Khổng
Tử (551 – 479 TCN).
Ông Táo được xem là vị Thần cai quản
việc bếp núc trong mỗi nhà. Các thư tịch
cổ có nhiều ghi chép về phong tục tế Táo Quân.
Sách Nghi Thức có
một bản ghi chép về bếp cúng tế, là
một trong năm nghi lễ thờ cúng tổ tiên vào
cuối triều đại nhà Chu. Vào thời điểm
đó, mỗi gia đ́nh thờ cúng tổ tiên và các
vị Thần đất, bao gồm cửa, giữa pḥng,
bếp, và linh đường. Theo truyền thuyết, hàng
năm vào ngày 23 tháng Chạp, Táo Quân lên Thiên đ́nh
báo cáo với Ngọc Hoàng về gia chủ trong năm
qua. Vào
ngày tiễn ông Công ông Táo, dân gian thường dọn
dẹp nhà cửa để xua đuổi xui xẻo.
Họ quét dọn và bỏ đi những thứ không
cần thiết, đó là cách để nói lời
tạm biệt với năm cũ. Người xưa
tin rằng việc quét dọn trong những ngày đầu
tiên của năm mới có thể ngăn cản
vận may. Cũng trong ngày 23 tháng Chạp, người
ta sẽ bày bàn thờ gần bếp, cúng Táo Quân
bằng thịt, cá, rượu nếp, bánh kẹo,
đặc biệt là kẹo mạch nha để Táo quân
nói những lời “ngọt ngào” với Ngọc Hoàng,
báo cáo những điều tốt đẹp và mang
lại vận may cho gia chủ trong năm mới. Trang trí nhà cửa và treo câu đối Đỏ
và vàng là hai màu sắc mang ư nghĩa biểu tượng
trong văn hóa truyền thống. Màu
đỏ biểu tượng cho sự may mắn và tràn
đầy năng lượng, màu vàng liên quan đến
sự giàu sang và hạnh phúc. Dùng màu sắc này để
trang trí nhà hay trên quần áo là cách để chào
đón năm mới may mắn. Số “8” cũng
được xem là biểu tượng cho sự may
mắn và giàu có, v́ số 8 đọc là “Bát”, phát
âm gần với chữ “phát”, có nghĩa là
thịnh vượng và giàu có. Về
tục dán giấy lên ô cửa sổ: Các loại
giấy được dán thường là những
bức tranh miêu tả về cuộc sống nông thôn
hay câu chuyện thần thoại, và người dân thường
có truyền thống đặt cửa sổ quay về
hướng Nam và Bắc. Về
bày tranh và tác phẩm nghệ thuật về chủ
đề năm mới: Theo truyền thống, các tác
phẩm này đều có h́nh ảnh thể hiện
sự an khang thịnh vượng, bao gồm động
vật và hoa quả. Theo phong tục, bạn có thể dán
bức tranh của một “vị Thần canh cửa”
lên cửa nhà để giúp chống lại ma quỷ và
mang phước lành cho gia đ́nh. Treo
câu đối, treo h́nh Môn Thần, hay dán chữ Phúc trước
cửa nhà cũng là một phong tục điển h́nh.
Đặc biệt việc treo chữ Phúc trở nên
gần gũi với hầu hết người dân khi
không phải ai cũng có đủ tiền để
sắm cho ḿnh một câu đối hay các bức
vẽ Môn Thần. Người ta thường treo ngược
chữ Phúc trong dịp đầu năm với mong
muốn “Phúc đáo”. Trong tiếng Hán, chữ “
đáo” (倒) nghĩa là ‘ngược’, và
“đáo” (到) nghĩa là ‘đến,
tới’ là đồng âm với nhau. Do vậy, treo ngược
chữ “Phúc” giống như một câu chào mừng
trong ngày xuân: “Phúc đến nhà rồi!”. Làm bánh đêm giao thừa Bữa
cơm giao thừa thường rất thịnh soạn,
và theo truyền thống, sẽ có hai món ăn chủ
yếu là gà và cá. Ở một số nơi, cá sẽ
không được ăn hết, phần c̣n lại
sẽ được để qua đêm, như
vậy sẽ thành “Niên niên hữu ngư” (năm năm
có cá). Người xưa làm như vậy với mong
muốn cả năm sắp tới sẽ có cuộc
sống đầy đủ, dư giả, bởi
lẽ “Niên niên hữu ngư” cũng đồng âm
với cụm từ “Niên niên hữu dư” ư
chỉ cả năm dư thừa, sung túc, đầy
đủ. Bánh
sủi cảo cũng là món ăn được ưa
chuộng, thường làm bằng cách gói các loại
nhân với ư nghĩa tượng trưng khác nhau vào
vỏ bánh, nghĩa là gói ghém may mắn rồi ăn vào
người để hưởng may mắn cho cả năm.
Trong mâm cơm, ngoài cá hấp (ngụ ư dư thừa
của cải) c̣n có mỳ trường thọ, bánh
sủi cảo cùng nhiều món ăn truyền thống
khác. Ăn
bánh sủi cảo trong những ngày Tết đến là
một phong tục đầu xuân. Trước đây
th́ mọi người trong gia đ́nh luôn quây quần
lại để cùng nhau làm bánh. Có một điều
thú vị trong chiếc bánh sủi cảo, đó là
đôi khi người ta sẽ cho vào trong nhân một
đồng tiền xu rồi mới đem hấp,
nếu ai ăn trúng chiếc bánh ấy th́ được
coi là may mắn cả năm. Đốt pháo đầu năm mới Đốt
pháo đầu năm là một phong tục để
tạo nên bầu không khí rộn ràng những ngày
đầu năm. Đầu tiên người ta sẽ
đốt một dây pháo nhỏ, rồi tiếp theo là
đốt 3 tiếng pháo lớn hơn tượng trưng
cho việc năm cũ đă qua và chào đón năm
mới đang tới. Tuy nhiên, hiện nay việc đốt
pháo đă bị cấm ở những thành phố
lớn, chỉ c̣n xuất hiện tại một số
vùng nông thôn hẻo lánh. Kiên Định |