Trâu
trong đời sống khoa học
Nguyễn Quý Đại |
Từ lễ Giáng sinh đến Tết dương
lịch thời tiết ở Âu Châu thuộc mùa Đông
giá lạnh, khác bên quê nhà Tết âm lịch ấm áp
phố chợ mua bán rộn ràng, tấp nập, hoa
qủa, đủ loại khoe sắc. Bánh tét, bánh chưng
giò chả, các loại mứt, mứt dừa, mứt bí,
mứt me…Hồi tưởng lại mùa xuân quê hương,
kỷ niệm xa xưa vẫn còn trong ký ức của
mỗi chúng ta khó có thể phôi pha theo thời gian.
Những lần Tết âm lịch đến, người
Việt ở hải ngoại đều tổ chức
Tết cổ truyền theo phong tục Á châu và thực
hiện những giai phẩm xuân. Theo quan niệm từ xưa người sinh vào
năm Sửu thì gọi là tuổi sửu. Theo Thập
Nhị Chi (十二支, shíèrzhī) 12 con giáp là: Tý, Sửu, Dần,
Mẹo, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất,
Hợi. Được dùng tại các nước Á
Đông như: Việt Nam, Trung Hoa, Đại Hàn,
Nhật Bản, Đài Loan, Singapore …tuy nhiên có vài khác
biệt nhỏ, Việt Nam gọi năm Mão là mèo, ngược
lại ở Trung Hoa, Đại Hàn, Nhật Bản
gọi là thỏ, Nhật Bản, gọi năm Mùi là
cừu, năm Hợi là heo rừng.
Năm 2021 theo Can - Chi là năm Tân Sửu,
bắt đầu từ ngày12/2/2021 đến 31/01/2022 dương
lịch. Tôi sưu tập tài liệu về năm
Sửu/ trâu, để độc giả tham khảo, vì
con trâu gần với đời sống nông nghiệp
Việt Nam từ nhiều thiên niên kỷ, hình trâu
được khắc trên trống đồng thời
Đông Sơn. Họ hàng nhà trâu trong khoa học Trâu thuộc bộ nhai lại (Ruminantia) Trâu rừng sống từ bán đảo Ấn
Độ đến Trung Hoa, đầu tròn dài từ
240-300 cm, đuôi lông cứng dài 60-90 cm, vai cao từ
150-190cm, sừng dài nhọn và cong. Trọng lượng
từ 800-1200 kilo, lông màu đen, xám hay nâu, có thể
sống đến 25 năm, thường sống chung
với nhau một bầy và có những con trâu đực
”đầu đàn” to con mạnh sừng dài nhọn
chống lại các loại thú dữ khác (đời
sống, tập tính các loại trâu rừng đều
giống nhau). Trâu cái hàng năm, sinh một con nghé
thời gian chửa đẻ hơn 310 ngày. Hiện nay
chỉ còn một số ít sống ở trên rừng
Đông Nam Á: Thái lan, Việt Nam, Lào, Malaysia, Sir Lanka,
Borneo, Birma và Cambodscha. Trâu lùn Anoa nhỏ con ở Đông Nam Á gồm
các loại: trâu lùn đồng bằng Anoa Trên thế giới quốc gia nuôi trâu nhiều
nhất là Vùng Tây Bắc Ấn độ có nhiều
loại. Hơn 77 triệu con gồm hàng chục
giống trâu khác nhau như: Murrah, Nilli Ravi kundi, Surji,
Mehsana, Jafarabadi, Kelabandi, Sambaipur…Loại trâu Murrah
sừng xoắn, có nhiều nơi trên thế giới
nhưng không chịu được nóng, Người
Ấn thờ bò nên phát triển nuôi trâu để kéo
cày, ăn thịt lấy sữa vì sữa trâu có ít
Cholesterin trong lúc sữa bò có đến 3,14mg và
nhiều chất: Kalzium, Eisen, Phosphor và Vitamin A. Hầu
hết 90% trâu sinh sống ở Đông Nam Á Châu Thông
thường trâu cái đẻ 3 năm 2 lứa. Trâu
mẹ cũng nuôi con bằng sữa của mình. Sức
sản xuất sữa của trâu cái thấp, chỉ
đủ cho con bú. Ở Trung Hoa cũng như Tibet (Tây Tạng) có
loại trâu Yak (có người gọi là bò) thân dài
3,25m cao 2m, nặng hơn 1000 kilo, sức khỏe dẻo
dai lông màu: đen, đỏ nâu trắng, nhờ
nhiều lông nên chịu đựng được
thời tiết giá lạnh, trên dãy Hy Mã Lạp sơn,
núi Alpen hay Canada. Đức Đạt La Lạt Ma
thứ 14 (Dalai Lama) ngày 17.4.1959 ngài bỏ trốn
khỏi cung điện ở Lhasa, vượt đèo núi
sang tị nạn đến Dharamsala Ấn độ, trên
đường bị bệnh tiêu chảy ngài phải
cưỡi loại trâu Yak (Bos mutus).
Các Quốc gia Luỡng Hà, Caucacus (Nga) cho tới
vùng Balkan nuôi nhiều loại trâu để lấy
sữa và ăn thịt. Những loại trâu nầy lông
da xám đen, rất ít màu hung đỏ có đóm
trắng ở đầu, chân và đuôi, đôi khi
loang trắng ở mình, sừng dài xoắn uốn cong
thành hình lưỡi liềm. Ai Cập loại trâu thường
thấy là: Beheri và Saidi sừng ngắn hơi cong
về phía sau.
Tại Mỹ có loại trâu rừng American bison
hay trâu của dân da Đỏ Indian buffalo (Bision bision)
chủng loại Wisent (Bison bonasus) và Waldbison (Bison bison
athabascae) sống ở Canada đến miền Đông nước
Mỹ. Loại Präriebison (Bison bison bison) ở Mexiko, Rocky
Moutains đến vùng Mississippi loại trâu rừng Bisons
350.000 con, ngày nay tìm thấy còn ở Nationalparks. Các
loại trâu rừng ở Mỹ lông màu nâu sẩm có
chấm trắng, mùa đông lông màu đen và mọc dày
hơn, muà hè thay lông đen nhạt thưa hơn, đầu
con đực dài 380 cm con cái 240cm, thân dài 3,8 m cao 1,95
đuôi dài 90cm, sừng ngắn, nặng hơn 900 kilo, bơi
giỏi và chạy nhanh tốc độ 50 Km/H. Có râu dài,
phần trên lưng xuống cổ, trên đầu và
hai chân trước nhiều lông dài hơn 50cm và
sống thọ 25 năm Phi Châu có nhiều loại trâu Afrikanische Büffel/ African buffalos (Syncerus caffer) Trâu rừng Phi châu sống rừng nhiệt
đới, rừng thưa nhiều cỏ. Đầu tròn
dài 210-340 cm, đuôi dài 70-1,10 cm, cao từ 100 -170 cm
sừng dài nhọn và cong, trọng lượng 320-1000
Kilo lông màu nâu đen hay nâu đỏ, sống 16 năm
nhưng nếu nuôi ở sở thú sống tới 26 năm.
Trâu đỏ red buffalo có thể sống trên núi cao
4000m. Trâu qua thi ca
Từ thời thượng cổ người
Việt sống về nông nghiệp, biết lấy nước
sông để canh tác, những cánh đồng lúa bùn
lầy, không thể dùng bò hay ngựa để cày
ruộng, chỉ trâu giúp cho nông dân kéo cày bừa
ở ruộng nước. Vào đầu năm theo
lệ vua làm lễ tế thần nông và cày ruộng
tịch điền, làm lễ xong vua cầm cày,
đường cày tượng trưng mở đầu
cho một năm cày cấy được mùa. Hình
luật đời Lý, đời Trần rất nghiêm
minh, ai ăn trộm hay giết trâu bò bị phạt
nặng. Trâu không thể thiếu trong việc canh tác
của nhà nông, trâu là đầu cơ nghiệp nên, tình
cảm qua thi ca con trâu thường được
nhắc đến Cuộc sống thay đổi, chúng ta ở
hải ngoại làm việc trong các công ty, khó thấy
cảnh con trâu ung dung gặm cỏ bên bờ ao, nhưng
nếu đọc những câu ca dao nói về cảnh
đồng quê gió mát, liên tưởng đến
lỗ chân trâu trên con đường làng bé nhỏ,
tiếng gà gáy ban mai gợi nhớ một chút kỷ
niệm khó quên. Trâu ơi ta bảo trâu này Vốn sẳn có tình thương đối
với gia súc, người nông phu đã nói với con
trâu khi dắt trâu ra đồng Trâu ơi ta bảo trâu này Người nông dân đã đặt địa
vị con trâu ngang với sinh hoạt trên cánh đồng,
xưa và nay con trâu là một tài sản trong gia đình
nông dân nghèo, Trên đồng cạn, dưới đồng
sâu Con trâu còn gắn liền với tuổi thơ
của trẻ em nông thôn tắm trâu, cưỡi trâu,
ra đến miền quê chúng ta thấy hình ảnh quen
thuộc của những chú bé mục đồng chăn
trâu “Ai bảo chăn trâu là khổ, chăn trâu sướng
lắm chứ, qua ca dao còn có chuyện thằng Bờm
và thằng Cuội chăn trâu Thằng Cuội ngồi gốc cây đa Thằng Bườm có cái quạt mo Huyền thoại Ngưu Lang Chức Nữ,
với chiếc cầu Ô Thước (Ô là con quạ,
Thước là con chim Khách). Ngưu Lang là vị
thần chăn trâu của Thượng đế vì say
mê một tiên nữ dệt vải tên là Chức
Nữ, nên bỏ bê việc chăn trâu. Chức Nữ
cũng vì mê tiếng sáo của Ngưu Lang nên trễ
nải việc dệt vải. Ngọc Hoàng giận,
bắt cả hai phải ở cách xa nhau, người
đầu sông Ngân kẻ cuối sông. Sau đó,
Ngọc Hoàng thương tình nên cho hai người
mỗi năm được gặp nhau một lần
trên cầu ÔThước vào đêm mùng 7 tháng Bảy.
Lúc chia tay nhau cả hai đều khóc, nước
mắt của họ rơi xuống trần gian thành cơn
mưa nhẹ gọi là mưa Ngâu Mồng bảy tháng bảy mưa Ngâu Người nông thân mật giúp đỡ
lẫn nhau, bà con hàng xóm trở thành gắn bó, liên
kết chặt chẻ với nhau, họ cảm thấy
cuộc sống thoải mái, thân thương với môi
trường sinh hoạt đầy ắp tình người,
tình xóm giềng, nghĩa đồng hương. Đời
sống nông nghiệp quanh năm vất vả, nên nhà nông
thường ăn Tết lâu hơn thành thị, họ
chọn tháng tư để đi mua bò trâu lo cho
việc cày cấy Tháng giêng là tháng ăn chơi Dân tộc thiểu số có những lễ
hội đâm trâu tế Thần, người ta cột
con trâu lại rồi dùng vũ khí đâm vào chỗ
hiểm cho đến khi nó gục ngã thì reo hò,
uống rượu ăn mừng. Việc làm này là dã
man vì đã hành hình con vật nuôi trung thành, đã gánh
vác công việc đồng áng nặng nhọc giúp mình,
trong khi nó vô tội và bị tước hết mọi
khả năng tự vệ! Đồ Sơn bãi biển đẹp nổi
tiếng về cờ bạc, cũng có ngày hội
truyền thống chọi trâu Dù ai buôn đâu bán đâu
Trong lễ hội chọi trâu, người ta kích
động những con trâu to lớn có đánh số
lao vào cuộc tương tàn lẫn nhau với
tiếng reo hò của những người tham dự trò
chơi của lễ hội nầy. Những con trâu
chọi tội nghiệp dù thua hay thắng sau đó
bị cắt tiết, xẻ thịt! Tục ngữ cũng thường ví von về
trâu, với những lợi ích thực tế như:
muốn giàu nuôi trâu cái, muốn lụn bại nuôi
bồ câu. Hàng năm trâu nái đẻ một con nghé có
thể bán hay nuôi lớn để cày bừa, loại
chim bồ câu chỉ ăn hại (luá thóc đi đâu
bồ câu theo đó), ngày nay người ta dùng biểu
tượng con bồ câu cho hoà bình vì nơi nào giàu có
no ấm dư thừa lúa gạo thì có bồ câu.
Những con trâu dáng đẹp như: Trâu hoa tai, bò gai
sừng, hoặc trâu chóp tóc, bò mũi mấu… ám
chỉ những con trâu khỏe thì giá bán càng cao.
Thời nay những người lớn tuổi thích
về quê lấy vợ trẻ, người ta gọi trâu
già thích cỏ non, hay trong những liên quan xã hội như:
trâu bò húc nhau ruồi muỗi chết, hay sự ganh ghét
lẫn nhau, trâu buộc ghét trâu ăn; trâu chậm
uống nước đục, trâu trắng đi đâu
mất mùa đến đấy; trâu đi tìm cọc,
cọc chẳng tìm trâu; trâu chết để da, người
chết để tiếng… Theo truyền thuyết thì trâu biểu hiệu
sự sống lâu. Lão Tử (Lao Tsu) soạn Đạo
Đức Kinh sinh vào thế kỷ thứ 6 trước
CN (thời Chiến Quốc), Lão Tử khi về già
nhận thấy chính sự của vương quốc
đang tan rã đã cởi trâu xanh đi về hướng
Tây qua đồi núi đến nước Tần và
từ đó mất dạng. Tôn Tẩn là cháu của Tôn
Tử (Sun Tzu) đời Xuân Thu (722-481 trước CN) Tôn
Tẩn và Bàng Quyên là bạn đồng môn cùng
học binh pháp, Bàng Quyên xuống núi trước
được Huệ Vương nước Ngụy
trọng dụng, Tôn Tẩn đến sau Bàng Quyên
sợ Tôn Tẩn hơn mình tìm cách hảm hại… sau
đó Tôn Tẩn trốn qua nước Tề được
trọng dụng làm quân sư cho Điền Kỵ.
Trả được thù xưa, trong trận thư hùng
ở Mã Lăng. Quân Bàng Quyên bị tên bắn trong
đêm tối thua bỏ chạy Bàng Quyên phải
tự tử, quân sư Tôn Tẩn thường ngồi
xe, còn có giai thoại ông cưỡi trâu ra trận
(sử ký Tư Mã Thiên trang 229 viết Tôn Tẩn
bị Bàng Quyên ghét bỏ vì sợ Tôn Tẩn hơn mình
mượn pháp luật trị tội chặt chân và
chạm vào mặt. nhưng truyện Xuân Thu Oanh Liệt
thì viết khác?)
Gia Cát Lượng Khổng Minh (181-234 trước
CN) trong binh pháp dùng “mộc ngưu lưu mã” chế
ra những con trâu gỗ, ngựa máy (?). Khi gắn cái lưỡi
vào thì trâu gỗ cữ động để vận
chuyển lương thực trong thời gian đánh
với Tư Mã Ý. Điền Đan danh tướng nước
Tề, bị quân Yên vây thành, nhờ thu trong thành
được hơn một nghìn con trâu, lấy
vải quấn lên mình trâu, vẽ vằn rồng ngũ
sắc, buộc mũi nhọn ở đầu sừng,
buộc lau vào đuôi đổ mỡ, ban đêm
dắt trâu đến trước trại quân Yên,
rồi đốt những bó lau. Đuôi trâu cháy nóng,
trâu nổi điên xông vào quân Yên phá trại giặc. Trong lịch sử chuyện Đinh Bộ Lĩnh
(924-979) lúc nhỏ chăn trâu, dùng cờ lau tập
trận lớn lên có công dẹp loạn 12 sứ quân,
thống nhất đất nước năm 968 lên ngôi
Hoàng Đế. Đào Duy Từ (1572-1834) bị cấm
thi nên bỏ Chúa Trịnh vào Nam giai đoạn đầu
nghèo khó, phải chăn trâu cho phú hộ Trịnh Long
ở Hoài Nhơn, Bình Định sau được
Trần Hoài Đức biết ông giõi chữ mời
dạy cho các con, và gả cho con gái. Đào Duy Từ,
trong thời kỳ chăn trâu đã viết “Ngoại
Long Cương vấn”. Sau đó được chúa
Nguyễn trọng dụng. Huyền thoại Trạng
Quỳnh cho đấu trâu với Tàu, thắng về mưu
trí, trâu Tàu to hung dữ nhưng phải chạy thua trước
một con trâu nghé. Ông đồ Nguyễn Văn
Lạc (1842-1915) thời Pháp chiếm Việt Nam. nhìn
thấy giới Sĩ phu thiếu tinh thần yêu nước,
cúi đầu làm nô lệ cho bọn thực dân, nên ông
đã vịnh bài con trâu năm 1862. Ngược lại
ngày nay những người lãnh đạo quốc gia hưởng
lộc nước, nhưng để mất lãnh
hải, lãnh thổ mà tiền nhân đã hy sinh xương
máu để bảo vệ! Mài sừng cho lắm cũng là trâu Trâu trong những tác phẩm văn học, tranh
vẽ Đông hổ, phim. Tranh Chăn Trâu Đại
Thừa. (Munual of Zen buddhism) của tác giả Daisetz
Teitaro Suzuki minh hoạ, nói lên Đại thừa lấy
việc chăn trâu cho sự điều tâm. Trên đồng
tiền Đông Dương thời thuộc điạ
Pháp in hình con trâu. Đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm
Minh sản xuất phim Mùa len trâu (Buffalo Boy) dựng phim
theo truyện Hương rừng Cà Mau của cố nhà
văn Sơn Nam, phim diễn tả lại đời
sống của những người nông dân miền Nam
đầu thế kỷ 20. Vào mùa nước lũ
phải vất vả dắt trâu sang vùng khác tìm cỏ
cho trâu ăn. Ở Việt Nam sau 1975. có dịch tác
phẩm “Ruồi trâu/ The Gadfly” của nhà văn
nữ người Anh nổi tiếng E.L. Voynich, tác
phẩm từng làm say mê bao thế hệ thanh niên dưới
chế độ cộng sản Nga. Có vài ba địa
danh mang tên trâu như Bến Nghé (Sài Gòn xưa) Hà
Nội có sông Kim ngưu, núi Cấm (Bảy núi)
thuộc xã An Hào có miếu thờ “trâu dũng nghiã”,
ngày nay ở Việt Nam cũng có khá nhiều tiến sĩ
trâu! Lợi ích của trâu Bác sĩ người Anh Edward Jener thí nghiệm
đầu tiên năm 1796 cấy vaccine trên trâu thành công
để chống bệnh đậu mùa. Năm 1840 nhà
bác học Đức Justus Liebig áp dụng hoá hữu cơ
vào nông nghiệp và sinh lý học là một cuộc cách
mạng cho nông nghiệp, ông là người khai sinh ra phân
hóa học cho nông nghiệp ở Âu châu, nhưng nông dân
Việt Nam nuôi trâu lấy lá cây bỏ vào chuồng làm
phân bón ruộng rất tốt. Những quốc gia Âu Châu không ăn thịt
hay uống sửa trâu, nhưng các quốc gia khác dùng
trâu trong nghề nông, kéo xe kéo gỗ. uống sửa, và
nuôi trâu để ăn thịt. Sừng trâu làm
thủ công nghệ như: lược, tù và, cán dao, cúc
áo…da trâu để bịt trống, làm giày, da trâu
nấu thành a dao “ngưu dao ẩm” ngâm trong dung
dịch vôi để quét tường hay pha với
bột màu vẽ tranh không bi lem màu. Nghề Đông y dùng
răng trâu “ngư xỉ”, nước dãi trâu “ngưu
khẩu tần”, sỏi mật, sạn mật của
trâu “ngưu hoàng” sao chế làm những vị
thuốc để trị bệnh. Cây cỏ mang tên Ngưu, là một số
vị thuốc nam, xin trích dẫn như sau: Năm
Canh Tý con chuột láu lĩnh, gian lận, đổi
trắng thay đen (than có màu trắng), coi thường
công lý, độc tài khắp nơi, không có tự do,
nhân quyền, dân chủ giả cầy… chuột không
những gặm nhấm thực phẩm của con người,
mà còn ăn đến cả tiền bạc, đất
đai còn mang đại dịch cúm Tàu Wuhanvirus lây lan
khắp nơi trên thế giới. Tổng kết đầu
năm 2021 dân số thế giới nhiễm hơn 100
triệu, và trên 2 triệu người chết (số
thống kê nầy tăng lên từng ngày). Những
lần Tết âm lịch đến, người
Việt ở hải ngoại đều đón chào
Tết cổ truyền theo phong tục Á châu. Tổ
chức văn nghệ họp mặt vui xuân, có bán bánh
chưng, bánh tét những món ăn đặc sản như
bên quê nhà. Số tiền thu được trừ chi
phí còn lại gởi về giúp cho người nghèo khó
ở quê nhà. Nhưng năm nay thật buồn vì
bị đại dịch cúm Wuhan làm chết nhiều người
ở Âu châu: Anh (103.324); Pháp (74.601); Ý (87.381); Đức
(55.883) thống kê ngày 29/1. Bệnh nhân lớn tuổi
chết tăng không giảm! vaccine cung cấp chưa
đủ! Nhìn lại năm Canh Tý (2020) các tỉnh
miền Trung bị thiên tai (nhân tai) mưa bảo núi
bị sạt lở, lũ lụt hư hại hoa màu,
nhà cửa, gia súc bị cuốn trôi, cướp đi
sinh mạng của nhiều người. Phải mất
nhiều thời gian mới có thể khôi phục.
Bởi vì môi trường sinh thái không được
bảo vệ, phá rừng lấy gỗ cẩu thả,
xây đập thủy điện lợi bất cập
hại…Nhiều tổ chức thiện nguyện
từ Chùa, nhà Thờ, hội đoàn tư nhân,
được người dân tin tưởng hưởng
ứng quyên góp ủng hộ. Hiện tượng ca sĩ
Thủy Tiên quyên góp được số tiền
cứu trợ lên tới 150 tỷ VN đồng của
những tấm lòng nhân ái giúp nạn nhân miền
Trung. Chứng tỏ người ta không còn tin tưởng
vào nhà cầm quyền qua của các hội đoàn như
Mặt trận tổ quốc hay Hội Chữ thập
đỏ! Dịch bệnh làm thế giới thay đổi
để lại nhiều hệ lụy trong đời
sống đời sống như chính trị, kinh
tế, văn hoá và đạo đức. Kinh tế suy
thoái dân nghèo thêm gian nan, khốn khổ, các quốc gia
Phi châu cũng như Tàu bị ảnh hưởng có
thể xảy ra thiếu lương thực. Thế
giới biết được chủ trương bành
trướng của đảng cọng sản Tàu.
với “vành đai và con đường” (One Belt, One
Road/ 帶-路
-带-路).
Dùng bẩy nợ để làm áp lực với các
quốc gia khác phải thần phục, theo chủ trương
của Tập Cận Bình (Xí Jìnpíng). Còn thâm độc
hơn là đại dịch Covid 19 phát ra từ Wuhanvirus
mà họ khốn nạn che giấu để bệnh lây
lan khắp nơi! Các hãng dược như: Moderna, Pfizer, Johnson
& Johnson (Mỹ) BioNtech (Đức), Astrazeneca (Anh)
chế thành công vaccine hy vọng sau khi chủng ngừa,
có thể chống lại đại dịch để
nhân loại có đời sống khoẻ mạnh, không
còn lo sợ chết vì bệnh dịch ám ảnh như
đám mây đen bao phủ bầu trời, mọi người
có thể đi du lịch thăm bà con xa, hơn một
năm qua phải nằm nhà buồn chán như “con gà
cồ ăn quẩn cối xay”… Các quốc gia khác như
Tàu-Nga…cũng công báo có vaccine nhưng thế giới
văn minh chưa dám tin dùng. Việt Nam cũng như
Ấn Độ đã và đang nghiên cứu thí
nghiệm sản xuất vaccine, mong các nhà khoa học hai
nước thành công tốt đẹp. Mùa xuân là mùa của hy vọng, Mong thế
giới khốn chế được dịch bệnh,
vượt qua khó khăn, phục hồi kinh tế mang
lại đời sống sung túc, hòa bình, yên vui, bình
đẳng, tự do nhân quyền luôn được tôn
trọng. Kính chúc gia đình quý độc giả, thân
hữu và bà con bình an, khoẻ mạnh và may mắn,
nhiều hy vọng thành công tốt đẹp hơn năm
qua, mong những người tù vì bất đồng chính
kiến sớm được đoàn tụ với gia
đình tràn ngập hạnh phúc và dồi dào ân
sủng. Nguyện cầu cho hương linh những người
qua đời vì đại dịch Covid 19 sớm siêu thóat.
Ánh sáng sớm đẩy lùi bóng tối, để nhân
loại được sống đẹp như thiên Chúa
đã tạo dựng… Nguyễn Quý Đại
Das Tierlexikon và Natur Lexikon |