Lệ “vinh quy bái tổ” bắt đầu từ vị trạng nguyên nào trong sử Việt? Khiêm Từ |
“Vinh
quy bái tổ” là một nghi thức trang trọng, vinh
danh những người học giỏi đỗ
đạt trong lịch sử. Các tiến sĩ tân
khoa được vua ban yến tiệc, mũ, áo, cân,
đai và lính hầu đưa về làng với
cờ lọng chiêng trống rầm rộ. Vậy
lệ “vinh quy bái tổ” này có từ khi nào? Ngày nay,
ở làng Hải Triều, huyện Hưng Hà, tỉnh
Thái B́nh c̣n lưu lại một bài thơ tuyệt
đẹp: Nước
sông mênh mang nguồn ḍng dài Nhà
từ đường rực rỡ, hương hoa ngát
thơm Vị
Thần giáng xuống ánh sáng rực rỡ Mây sáng
phiêu diêu, xa giá lượn quanh Dáng
vẻ ung dung, vang khắp mùa xuân Hát vang
bài ca yên vui, điển chương yên lành Phúc
Thần dạt dào, nhân kiệt địa linh Từng
bước đi đưa hương, báo đáp
Thần linh Đời
đời thờ Thần, măi măi hoà b́nh. Đó là
bài thơ ca ngợi Phạm Đôn Lễ (1457 – 1531),
vị trạng nguyên quê ở làng Hải Triều
(tục gọi là làng Hới), đỗ đầu
cả ba kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đ́nh nên
được tôn xưng là “Tam nguyên Đôn
Lễ”. V́ có công dạy dân làng dệt chiếu cói
nên ông c̣n được gọi là Trạng Chiếu.
Ông làm quan đến các chức Tả thị lang,
rồi Thượng Thư dưới triều Lê sơ. Trạng
nguyên đầu tiên được vua ban lệ vinh
quy bái tổ Năm 27
tuổi, Phạm Đôn Lễ vào thi Đ́nh, đỗ
Đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ
nhất danh (Trạng nguyên) khoa Tân Sửu, niên
hiệu Hồng Đức 12 (1481) đời vua Lê Thánh
Tông. Đại Việt sử kư toàn thư chép: “Mùa
hạ, tháng 4, thi hội cho các cử
nhân trong nước, lấy đỗ
bọn Phạm Đôn Lễ 40 người. Ngày
27, vua ngự điện Kính Thiên,
thân hành ra đầu bài văn sách
hỏi về lý số. Cho
bọn Phạm Đôn Lễ, Lưu Hưng Hiếu,
Nguyễn Doãn Định ba người đỗ
tiến sĩ cập đệ; bọn
Ngô Văn Cảnh 8 người đỗ tiến
sĩ xuất thân; bọn Nguyễn Minh Đạo
29 người đỗ đồng tiến
sĩ xuất thân. Tháng 5
ngày 21, triệu bọn tiến sĩ Phạm Đôn
Lễ vào trong Đan Tŕ. Vua ngự điện Kính Thiên,
các quan Hồng lô truyền lệnh gọi tên. Lại
bộ ban ân mệnh. Lễ bộ bưng bảng vàng,
rồi trống nhạc, rước ra ngoài cửa
Đông Hoa treo lên. Xong rồi ty Mă cứu đem
ngựa tốt đưa Trạng nguyên về nhà”. Phạm
Đôn Lễ chính là Trạng nguyên đầu tiên
được vua ban lệ vinh quy bái tổ.
Khi nhà vua
ra đề thi hỏi về lư số, trong số 40 người
vào thi Đ́nh làm văn sách, Phạm Đôn Lễ
trả lời xuất sắc hơn cả. Trong bài thi
của ḿnh, Phạm Đôn Lễ đă tŕnh bày
những hiểu biết sâu rộng của ḿnh về
lư số, cũng như vận dụng vào việc
trị v́ thiên hạ: “Cái
kỳ diệu của lư số là ở trong tâm. Tâm là
toàn thể của đạo mà cái kỳ diệu là
công dụng lớn của đạo. Đấng nhân
quân dùng lư số để chế trị, vốn
ở trong tâm ấy, Hoàng đế, Phục Hy, Đại
Vũ nắm cái tâm ấy mà chế tác tinh vi; Chu, Tŕnh,
Trương, Chu làm sáng tỏ cái tâm ấy mà trước
thuật tường tận đầy đủ. Tâm
ôi! Tâm ôi. Tâm là khởi đầu của chế tác
chăng? Tâm là gốc rễ của sự cai trị,
sự học chăng? Biết được điều
đó th́ cái học về lư số, sự cai trị
của đế vương có thể nói ra được… Tấm ḷng
của đấng nhân quân vốn muôn vàn biến hóa,
sở dĩ bù đắp được trời đất
là v́ vậy. Một tấm ḷng trong sáng th́ vạn
vật được dưỡng nuôi, một tấm
ḷng ngay ngắn th́ trăm độ được
ngay thẳng, sự lớn lao của trời đất
sao có thể ở ngoài tấm ḷng ấy…” Sau khi
đỗ Trạng nguyên, Phạm Đôn Lễ
được cử giữ chức Hàn lâm thừa
chỉ, sau đó thăng lên chức Tả Thị lang
hàm Thượng thư và được cử đi
sứ triều Minh. Trạng
nguyên dạy dân dệt chiếu Trên
đường đi sứ qua vùng Quế Lâm,
thấy phong cảnh nơi đây hữu t́nh, đoàn
sứ dừng lại thưởng lăm. Phạm Đôn
Lễ t́nh cờ thấy người dân dệt
chiếu nhưng dùng kỹ thuật khác với người
dân quê ông, dệt nhanh hơn, cho ra những tấm
chiếu đẹp và bền hơn. Thế là ông
quyết tâm đưa kỹ thuật dệt này
về quê nhà. Hoàn thành
trách nhiệm đi sứ, khi về qua Quế Lâm,
Phạm Đôn Lễ mua bàn dệt chiếu rồi
mang về làng Hới. Ông gọi người phường
dệt đến tháo nó ra để nghiên cứu nhưng
họ than khó và bỏ cuộc. Phạm
Đôn Lễ bèn tự nghiên cứu. Nhờ tư
chất thông minh, ông nhanh chóng nắm được cách
dệt và truyền lại cho người dân. Từ
đó, nhờ phương pháp dệt mới,
chiếu làng Hới nổi tiếng khắp vùng. Phạm
Đôn Lễ sai người đóng thêm bàn dệt,
truyền nghề cho làng khác. Ông c̣n chỉ dân cách
trồng và chăm sóc cói. Nhờ quyết tâm của
Phạm Đôn Lễ, cuộc sống của người
dân ngày càng khấm khá. Mọi người yêu
mến, gọi ông là Trạng Chiếu.
“Vị
Thần giáng xuống ánh sáng rực rỡ; Mây sáng
phiêu diêu, xa giá lượn quanh” Phạm
Đôn Lễ nổi tiếng là vị quan thanh liêm,
hết mực thương dân, tính t́nh lại cương
trực, cực ghét bọn nịnh thần. Dưới
thời vua Lê Uy Mục, triều đ́nh suy thoái, gian
thần lộng hành. Phạm Đôn Lễ, lúc đó
đă làm đến chức Thượng thư,
trở thành đối tượng bị công kích. Biết
chuyện bản thân bị hăm hại, ông liền
từ quan, dẫn theo vợ con đến nhiều
địa phương để dạy học,
truyền nghề dệt chiếu và quyết định
định cư tại làng Mỹ Xá, xă Ngọc Sơn,
huyện Tứ Kỳ, tỉnh Hải Dương. Sau
khi ông qua đời, dân làng cảm kích tấm ḷng
vị trạng nguyên liêm khiết nên xây lăng
mộ khá quy mô. Quê nhà làng
Hải Triều cũng lập đền thờ
Phạm Đôn Lễ và chạm khắc bài thơ ca
ngợi ông, trong đó liên tục nhắc đến
chữ “Thần”. Trong tâm khảm của người
dân, có lẽ Phạm Đôn Lễ là một vị
Thần đă giáng hạ trần gian để
truyền dạy văn hoá, khai sáng văn minh Đại
Việt. Khiêm Từ (tổng hợp và biên soạn) |